الگوی تربیت جنسی با رویکرد اسلامی

روح‌الله شهریاری*

 چکیده

بر اساس جهان‌بینی اسلامی، راهبردی خاص در تربیت جنسی دنبال می‌شود که نسبت به نظریات رقیب، دارای امتیازات و تفاوت‌هایی است. پژوهش حاضر در این راستا  است تا با نگاه توصیفی - تحلیلی به منابع دینی، راهبرد دین نسبت به این ساحت از تربیت را تبیین کند تا در پی آن، به چیستی مدل ‌اسلامی تربیت جنسی دست یابد. ترسیم خطوط اندیشه اسلامی در تربیت جنسی،‌ راهگشا و جهت‌دهنده دستورالعمل‌های تربیتی آن و هدفمند کردن فعالیت‌های مربیان و والدین در عرصه عمل تربیتی، به‌ویژه آموزش جنسی خواهد بود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در مبانی نظری تربیت جنسی، نگاه اسلام به این ساحت از تربیت، برخلاف نظریات دیگر، نه صرفاً دنیاگرا و نه آخرت‌گرا است؛ بدین‌معنا که بهره‌مندی از مواهب دنیوی این غریزه، دروهلة اول، منافاتی با هدف اصیل که قرب الهی است، ندارد؛ علاوه‌بر این، تربیت جنسی در اسلام، قبل از تولد فرد تا زمانی که در حیات دنیوی است، ادامه دارد؛ همچنین بر اساس ابعاد اصیل وجود انسان و توجه به مبانی شکل‌گیری رفتار اختیاری و نظر به دستورات رسیده در منابع دینی، سه ساحت شناختی، عاطفی و رفتاری در سه سطح زمینه‌ساز، ایجابی و سلبی جهت کاربست دستورالعمل‌های تربیتی در این پژوهش استنباط شده است.

واژگان کلیدی: تربیت جنسی، رویکرد اسلامی، مبانی، اهداف، ساحات، اصول، روش‌ها.

مقدمه

یکی‌ از استعدادهای انسان که نیازمند شناخت عمیق و گسترده‌ای است، غریزه جنسی است که منجر به ساحتی در تربیت، تحت عنوان «تربیت جنسی» شده است. ارائه یک طرح متقن در تربیت جنسی، نیازمند فهمی عمیق و همه‌جانبه از این استعداد خدادادی است؛ درواقع به جهت آنکه بایدهای تربیت جنسی از هسته‌ آن نشئت می‌گیرند، نیازمند چنین گستره‌ای در شناخت این استعداد هستیم؛ (مطهری، 1390، 7)، بدین‌منظور نیازمند ابزاری هستیم که توان شناخت هست‌های غریزه جنسی را آن‌گونه که هستند، داشته باشد. بدیهی است که شناخت حسي و تجربي، دارای برد محدودی است و با توجه به محدود بودن آن به دايره پديده‌هاي مادي و طبيعي، نمي‌توان تنها بر اساس دستاوردهاي علوم تجربي، هست‌ها را شناخت (مصباح‌ یزدی، 1384، 37). عقل نیز دارای محدودیت‌هایی است که از کشف آنچه در حیطة فهم او نیست، عاجز است. از این جهت است که ما بدون کمک و هدایت وحی نمی‌توانیم به طرحی دقیق دست یابیم و به سرمنزل سعادت برسیم (حسینی خامنه‌ای، 1392، 317)؛ بنابراین جامع‌ترین و متقن‌ترین طرح تربیت جنسی را در مدل وحیانی آن باید جست‌وجو کرد؛ از همین‌رو در این پژوهش سعی بر ارائه الگویی دقیق و کاربردی در تربیت جنسی بر اساس منابع اسلامی ازجمله آیات قرآن کریم، روایات معصومین(سلام الله علیها) و نظریات اندیشمندان و عالمان مسلمان داریم تا راهنمای عمل مربیان تربیتی باشد. در این پژوهش، ابتدا مبانی نظری اسلام درباره تربیت جنسی را تبیین شده و در ادامه به اهداف، ساحات، سطوح، اصول و روش‌های تربیت جنسی  پرداخته شده است.

الف) بیان مسئله

یکی از عرصه‌های مهم پژوهش‌های تربیتی، پژوهش‌هایی است که به تربیت جنسی می‌پردازند. با این وجود برخلاف تلاش‌های اندیشه‌وران و مربیان تربیتی، آن‌گونه که باید، شاهد آثار عملی مثبت و ثمربخش در این عرصه نبوده‌ایم. بی‌تردید برخی از این نارسایی‌ها و مشکلات، به جهت نارسایی و عدم اتقان پیش‌فرض‌ها و مبانی است که نظام تربیت جنسی بر آن استوار شده است. درواقع ريشه‏اي‏ترين عامل مفاسد فردي و اجتماعي را بايد در كژبيني‏ها و كژانديشي‏ها جستجو كرد (مصباح یزدی، 1383، 1، 146)؛ از این‌‌رو شکی نیست که ترسیم راهبردی متقن برای تربیت جنسی، برمبنای اندیشه ناب عالمان اسلامی و منابع اصیل دینی ازجمله آیات قرآن کریم و روایات حضرات معصومین(سلام الله علیها)، می‌تواند بخشی از چالش‌های نظری و عملی پیش‌روی پژوهشگران این عرصه را برطرف کند. بیان کاستی تحقیقات موجود،  ضرورت پژوهش پیش‌رو را نیز روشن می‌سازد؛ به عبارت‌دیگر پژوهش‌هایی که در عرصه تربیت جنسی انجام شده است، غالباً به بیان روش‌ها  آن هم صرفاً با نقل آیات و روایات پرداخته‌اند. این پژوهش‌ها علاوه‌‌بر کاستی در عدم تحلیل و تبیین مدلولات آیات و روایات و عدم ارائه استنتاجات تربیتی لازم، دارای اشکالات دیگری نیز هستند؛ از جمله در برخی موارد به دلیل عدم وضوح پیش‌فرض‌ها و مبانی نظری، در اعتبار و روایی تجویزات دچار تردید خواهیم شد؛ علاوه‌بر سَیَلان بودن روش‌های تربیت جنسی و نیاز به نو شدن پیوسته آنها، مربیان را با چالش‌های نظری و عملی مواجه خواهد کرد. به همین جهت این پژوهش برای برطرف کردن این کاستی‌ها، مطالعه الگوی اسلامی در تربیت جنسی را مورد نظر قرار داده است. در این تلاش با بهره‌گیری از منابع دینی ازجمله آیات قرآن و روایات رسیده از معصومین (سلام الله علیها)، همچنین اندیشه عالمان مسلمان و با روش توصیفی - تحلیلی، با تشریح مبانی، اهداف، ساحات، سطوح، اصول و روش‌ها، مدلی جهت تربیت جنسی ارائه شده است. در این پژوهش ابتدا به ترسیم مبانی نظری اسلام درباره تربیت جنسی از جنبه‌های معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، ارزش‌شناختی و هستی‌شناختی پرداخته ‌شده است؛ سپس ساحات و سطوحی برای تربیت جنسی پیشنهاد شده و در ادامه با لحاظ مبانی نظری، طرحی جهت گزاره‌های تجویزی ارائه و دستورالعمل‌هایی جهت کاربست در فرآیند تربیت جنسی پیشنهاد شده است.

ب) روش پژوهش

 این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، با بهره‌گیری از منابع دینی ازجمله آیات قرآن و روایات معصومین(سلام الله علیها) درباره تربیت جنسی و نظرات اندیشمندان مسلمان انجام شده است.

 ج) مفاهیم پژوهش

تبیین درست مفاهیم هر علمی، راه پرهیز از اشتباه‌کاری و خلط در مدلولات آن را هموار می‌کند. بدین‌منظور و برای ایجاد تفاهم معنایی از مفاهیم مندرج در این پژوهش، ابتدا به تعریف آنها می‌پردازیم.

1. تربیت

تربیت در لغت از ماده ربب یا ربو گرفته شده و به معنای فزونی، زیادت و برتری است (ابن فارس، 1404، 2، 483). در فرهنگ‌های لغت فارسی نیز تربیت را نزدیک به همین معنا ذکر کرده‌اند: پروردن، پروراندن یا پرورانیدن (دهخدا، 1337، 14، 550). در اصطلاح، تعاریف متعددی از تربیت ارائه شده، در یک تعریف،  تربیت عبارت است از: فعالیتی هدفمند و دوسویه میان مربی و متربی به‌منظور کمک به متربی در راستای تحقق بخشیدن به قابلیت‌های وی و پرورش شخصیت او در جنبه­های گوناگون فردی، اجتماعی، جسمی، عاطفی، اخلاقی و عقلانی و... (بهشتی، 1387، 35).

2. تربیت جنسی

برخی از صاحب‌نظران بین تربیت جنسی^[1] و آموزش جنسی^[2]، تمایز قائل هستند و آموزش جنسی را مقدمه تربیت جنسی می‌دانند (ثابت، 1388، 45)؛ برخی در این تفاوت، تربیت جنسی را فراتر از آموزش جنسی می‌دانند (محمدی و موسوی، 1391، 32)؛ اگر این تفاوت‌ها را بپذیریم، می‌توان تربیت جنسی را این‌گونه تعریف کرد: تربیت جنسی عبارت است از: به‌کارگیری شیوه‌هایی برای ایجاد صفات و رفتارهای جنسی سالم و زدودن صفات و رفتارهای جنسی ناشایست در انسان (پورامینی، 1383، 199). با توجه به آنچه در تعریف تربیت ذکر شد، در تربیت جهت کمال و سعادت فرد، مدنظر است؛ از طرف دیگر، در اندیشه اسلامی، کمال و سعادت حقیقی، همان قرب الهی است. درنتیجه در تعریف تربیت جنسی، به‌عنوان ساحتی از تربیت اسلامی، همان غایت تربیت اسلامی را لحاظ می‌کنیم و در تعریف نهایی، تربیت جنسی در الگوی اسلامی را این‌گونه تعریف می‌کنیم: فرایند فراهم کردن زمینه‌ها و عوامل مربوط به غریزه جنسی به‌طوری‌که فرد بتواند از این نیروها برای رسیدن به سعادت خودش بهره‌مند شود و به‌وسیله آنها موجبات رشد و کمال نهایی خود را فراهم سازد.

3. الگوی تربیت جنسی

الگو در لغت به معنای طرح، سرمشق، نمونه، مثال، مدل و غیره آمده است؛ اما در اصطلاح، در علوم گوناگون به معانی متفاوت آمده است. در حوزه علوم تربیتی، معنای اصطلاحی الگو با معنای لغوی آن تطابق دارد و به طرح و نمونه یا مدلی از شکل یا اشیاء یا موردی از رفتار گفته می‌شود(حسینی‌نسب و اقدم، 1375، 632). در این پژوهش، مراد از الگوی تربیت جنسی، طرحی است که به واکاوی دیدگاه اسلام درباره تربیت جنسی از حیث‌های مختلف مانند، مبانی، اهداف، ساحات، سطوح، اصول و روش‌ها می‌پردازد.

4. مبانی تربیت جنسی

مبانی، پیش‌فرض‌هایی است که هر شاخه علمی بر آنها متکی است. منظور از مبانی در تربیت اسلامی، «گزارهای خبری که یا بدیهی‌اند یا از دانش‌هایی دیگر وام گرفته می‌شوند و برای تعیین اهداف، اصول، ساحت‌ها، مراحل، عوامل، موانع، و روش‌های تربیت اسلامی به‌کار می‌آیند» است(مصباح و دیگران، 1391، 65). مبانی بر سه دسته عمده: هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی تقسیم می‌شوند (رهنمایی، 1388، 69). با توجه به اینکه این مبانی، عام هستند و به موضوع یا قلمرو خاصی اختصاص ندارند (همان)، و با نظر به این نکته که تربیت جنسی نیز ساحتی از تربیت اسلامی است، مبانی تربیت جنسی را همان مبانی تربیت اسلامی در نظر می‌گیریم و آن را این‌گونه تعریف می‌کنیم: «سلسله معارف نظری درباره تربیت جنسی که به جنبه‌های مختلف آن، از جمله ‌هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌پردازد».

 د) یافتههای پژوهش

به جهت مبانی خاص و ممتاز دین اسلام، ساحت جنسی تربیت نیز، مسیری مطابق با آنها طی می‌کند و دارای طرحی ممتاز می‌شود. در این قسمت به برخی از مبانی اسلامی تربیت جنسی به‌اختصار اشاره می‌کنیم.

1. تساوی ارزشی ( عدم وجود شر)

انسان، موجودی است دارای ابعاد و استعدادهای گوناگون؛ یکی از این استعدادها، غریزه جنسی^[3]است. غریزه جنسی، يك ميل ثابت انساني و از ابعاد وجودي انسان است (مصباح یزدی، 1391، 2، 227)؛  علاوه‌بر این، خداوند متعال، حکیم مطلق است؛ بنابراین تصور اینکه برخی از استعدادهای انسان، لغو و یا مضر باشند، هرگز نمی‌رود؛ چراکه در این صورت به يك نوع تناقض ميان تكوين و تشريع و ناهماهنگي بين نظام هستي و نظام اخلاقي، منجر مي‌شود؛ بنابراین شر بودن این استعداد نیز مانند همه استعدادهای دیگر وجود انسان در مرتبه تربیت و اهدافی که برای آن ترسیم می‌شود، شکل می‌گیرد و جنبه ثانوی دارد؛ در هر صورت اگر تربیت جنسی مسیری درست را طی نکند و به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند تمام زندگی فرد و بلکه جامعه را فلج کند(مطهری، 1389، 72). در این صورت جنبه شر و مضر پیدا می‌کند.

1. سرشتی بودن

اسلام، نوعی شناخت از انسان ارائه کرده که اسم آن، فطرت است. فطرت، الگویی خاص از آفرینش است؛ به‌گونه‌ای که سرشت و خمیره انسان در اصل خلقت به آن مخمر شده است. فطرت، به مجموعه‌ای از استعدادها، بینش‌ها و گرایش‌های خدادادی و غیراکتسابی انسان اشاره دارد که خداوند در جهت هدایت تکوینی ‌و حفظ حیات معنوی آدمی، در وجود او قرار داده است (مصباح یزدی، 1389،63). یکی از این استعدادهای فطری و سرشتی در وجود انسان، میل جنسی است. چنانکه برخي آيات قرآن كريم نیز بر این مطلب دلالت دارند و رابطه جنسي را جزو نهاد و سرشت انسان می‌دانند (سوره روم، آیه 21)؛ بنابراین اصل استعداد جنسی در وجود انسان، فطری و سرشتی است.

1. جامعیت و اعتدال (شامل دنیا و آخرت)

استعداد جنسی، نعمتی خدادادی است و بهره‌مندی از آن، نه‌تنها منافاتی با کمال انسان ندارد، بلکه رهبانیت ورزیدن در آن، مورد نکوهش است و اساساً با جهان‌بینی و فلسفه خوش‌بینانه اسلام درباره هستی و خلقت، ناسازگار است (مطهری، 1390، 213). درواقع گرچه حیات واقعی و جاودانه انسان از هنگام مرگ شروع می‌شود و طبق اصالت روح و عظمت آخرت نسبت به دنیا، سهم مهمی از ره‌آورد وحی الهی، تعلیم کتاب، حکمت و تزکیه معنوی جهت سلامت انسان در قیامت است (جوادی آملی، 1384، 25)؛ با این ‌وجود کسانی که رهبانیت پیشه می‌کنند و از نعمت‌های خداوندی خودشان را محروم نگاه می‌دارند: مورد نکوهش منطق اسلام هستند. خداوند متعال دراین‌باره می‌فرمایند: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ؛ بگو: چه کسي زینت‌های الهي را که براي بندگان خود آفريده و روزی‌های پاکيزه را حرام کرده است»(سوره اعراف، آیه 32). اساس معارف وحیانی و از جمله اعتقاد به توحید و نفی عبودیت آن، صرفاً آخرت‌گرا و دنیاگریز نیست؛ بلکه اساساً توحید یک اصل، برای زندگی است و همچنین مربوط به کیفیت زندگی‌کردن جوامع بشری است (حسینی خامنه‌ای، 1392، 248)؛ از این‌جهت سیر تکاملی انسان به سمت قرب الهی نیز منافاتی با این بهره‌مندی از غریزه جنسی تا زمانی که درراستای آن است، ندارد.

1. مبدأ و منتها

روایات رسیده از معصومین (سلام الله علیها) درباره تربیت جنسی دارای تنوع و گستردگی زیادی است. با بررسی جامع این دستورات می‌توان مبدأ شروع تربیت جنسی را پیش از انعقاد نطفه و مرحله انتخاب همسر دانست. اهمیت این مرحله به جهت تأثیر وراثت است^[4]. برخی روش‌های تربیت جنسی که در منابع دینی ازجمله قرآن کریم رسیده، نیز مؤید این مطلب است. دستور غض‌بصر (سوره نور، آیه 30-31) مربوط به مرحله خاصی از زندگی نیست، بلکه انسان باید همیشه این روش تربیتی را به‌کارگیرد.

2. اهداف تربیت جنسی

تعیین اهداف تربیت جنسی به فهم تمایز طرح اسلامی آن از مدل‌های مشابه و رقیب کمک می‌کند. مراد از این اهداف، هر آنچه شایسته است تا به‌عنوان امر مطلوب در برنامه جامع تربیت جنسی در نظر گرفته شود، است؛ به صورتی که همه فعالیت‌های این عرصه برای دست‌یابی به آن صورت گیرد (مصباح و دیگران، 1391، 214). اهداف تربیت جنسی در اسلام به دو دسته نهایی و واسطه‌ای، تقسیم می‌شوند. مقصود از هدف نهایی، آن چیزی است که تمامی فعالیت‌ها برای رسیدن به آن هدف صورت می‌پذیرد و مقصود از اهداف غیرنهایی به اموری گفته می‌شود که واسطه و مقدمه‌ای است برای رسیدن به هدف نهایی است (همان، 212)؛ به عبارت دیگر، ارزش هدف نهایی، ذاتی و ارزش اهداف واسطه‌ای، غیری است. در تربیت جنسی، هدف غایی همان قرب به خداست که بر اساس فلسفه خلقت انسان و جهان هستی، مطلوب و مقصد نهایی انسان است (مصباح یزدی، 1384، 100-104). اهداف غیر‌نهایی تا آنجایی که در راستای هدف غایی قرارگیرند می‌توانند متعدد باشند، از جمله تکثیر نسل، سکون و آرامش و تشکیل خانواده و... ، است.

3. ساحات تربیت جنسی

منظور از ساحت، دامنه و محدوده خاصی است که مجموعه‌ای از فعالیت‌های تربیتی در آن قرار می‌گیرند (مصباح و دیگران،1390، 323). تربیت جنسی را می‌توان از منظر ابعاد اصیل وجود انسان و با نظریه مبانی شکل‌گیری رفتار اختیاری انسان، ساحت‌بندی کرد و برای هر بُعد آن، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها را در نظر گرفت. چنانکه انسان متشکل از دو بعد جسم و روح است، روح نیز دارای ابعادی است. در یک تفسیر، روح انسان دارای دو بخش کاملاً متفاوت و مجزای از هم است که آنها را بعد شناختی و بعد عاطفی نامیده‌اند (مصباح یزدی، 1386، 242)؛ از سوی دیگر، بر اساس مبانی شکل‌گیری رفتار اختیاری، هر عمل اختیاری که از انسان سر می‌زند، مبتنی بر سه امر: شناخت، میل و انگیزه است؛ به عبارت دیگر مبتنی بر قدرتِ اراده تصمیم‌گیری و عمل است (فقیهی، 1393، 107). عمل انسان از هر نوعی که باشد از علم و شناخت نشئت می‌گیرد؛  علاوه‌بر این هر عملی، ملازم به علمی است که با آن عمل مناسبت داشته باشد و بر آن دلالت کند؛ بنابراین علم در عمل اثرگذار است (طباطبایی، 1389، 3، 99). مؤلفه عواطف و امیال نیز جایگاه مهمی در فرایند شکل‌گیری عمل دارند، به‌گونه‌ای که برخی اندیشمندان معتقدند امیال و عواطف در ادراکات انسان تأثیر دارند. وجود میل و عدم توجه در بسياري از اوقات، بستگي به ميل و علاقه باطنيِ انسان دارد (مصباح یزدی، 1386، 109-110)؛ بنابراین احساسات انسان می‌تواند بر جهت‌گیری شناختی انسان نیز تأثیر بگذارد؛ گرچه رفتار، برآیند و حاصلضرب شناخت‌ها و میل‌ها است، اما خود رفتار می‌تواند این دو کانون را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ به این معنا که همان‌طور که علم در عمل اثر می‌گذارد، عمل هم متقابلاً در علم تأثیر می‌گذارد و باعث پیدایش و یا قوت در نفس می‌شود (طباطبایی، 1389، 3،100)؛ بنابراین این سه عنصر در تاثیر متقابل باهم هستند و در یک رابطه تعاملی سه طرفه سبب رشد یکدیگر می‌شوند و شخصیت انسان را شکل می‌دهند. می‌توان تعامل این سه عنصر در شکل‌دهی شخصیت انسان را به حرکت چرخ‌هایی که حرکت هر کدام از آنها سبب حرکت دیگر چرخ‌ها می‌شود، تشبیه کرد؛ درنتیجه بنابر توضیحات ذکر شده می‌توان سه ساحت عمده ‌شناختی؛  عاطفی و ‌رفتاری را در تربیت جنسی شناسایی کرد.

منظور از ساحت‌شناختی، حوزه‌ای از فعالیت‌های تربیت جنسی است که با بینش‌ها و شناخت‌های متربی سروکار دارد؛ منظور از ساحت عاطفی، تمایلات غریزی انسان و منظور از ساحت رفتاری مجموعه فعالیت‌هایی است که در حوزه حرکات ظاهری و بدنی قرار می‌گیرد.

4. سطوح تربیت جنسی

با نگاهی به دستورالعمل‌های تربیت جنسی در آیات و روایات، می‌توان برای تربیت جنسی سطوحی تعیین کرد. برخی از گزاره‌های تربیتی موجود در منابع دینی صرفاً اشاره به ایجاد زمینه و فراهم کردن شرایط مساعد جهت تربیت مطلوب دارند؛ مانند انتخاب همسر که به نقش وراثت اشاره دارد، بدان جهت که تأثیر صفات وراثتی، بیشتر از ایجاد زمینه و فراهم کردن برخی مقدمات نخواهد بود (مطهری، 1390، 1، 69). برخی نیز به ایجاد موانع و پرهیز دادن از برخی اعمال و رفتارها اشاره دارد. این دسته نیز به علت گرایش‌های شری است که در انسان وجود دارد و انسان را به سمت امور شر می‌کشاند (مصباح یزدی،1391، 1، 181). دراین‌باره در قرآن کریم این‌گونه آمده است: «وَإِذَا رَأَيتَ الَّذِينَ يخُوضُونَ فِي آياتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيرِهِ؛ هرگاه کساني را ديدي که آيات ما را استهزا مي‌کنند، از آنها روي بگردان تا به سخن ديگري بپردازند» (سوره انعام، آیه 68). این آیه اشاره به فعالیت‌های سلبی دارد. برخی دستورالعمل‌ها نیز جهت قوام و شکل‌دهی درست غریزه جنسی بیان ‌شده است؛ که مجموعه فعالیت‌های ایجابی را شامل می‌شوند؛ بنابراین دستورالعمل‌ها و تجویزات تربیت جنسی اعم از اصول و روش‌ها طبق این دسته‌بندی در سه دسته کلی، زمینه‌ساز، ایجابی و سلبی تقسیم‌بندی می‌شوند و در فعالیت‌های تربیتی باید همه این سطوح لحاظ شده و برای هر کدام بخشی از روش‌های تربیتی به‌کار گرفته شود.

5. طرح تجویزات تربیت جنسی

گزاره‌های تجویزی تربیت جنسی، دستورالعمل‌هایی هستند که جهت رسیدن به اهداف و مقاصد مدنظر ارائه می‌شوند. این گزاره‌ها که شامل اصول و روش‌های تربیتی است، زمانی می‌توانند ثمربخش باشند که علاوه‌بر مطابقت با مبانی و اهداف از سیری منطقی و درستی پیروی کنند، به‌گونه‌ای که دارای کارآمدی لازم باشند و بتوانند اهداف مدنظر را فراهم سازند. با توجه به ملاکی که در ساحت‌بندی تربیت جنسی بیان شد و ساحاتی متناسب با آن ارائه شد و با لحاظ سطوح تربیت جنسی می‌توان به طرحی منطقی و کارآمد در باب تجویزات تربیت جنسی دست یافت؛ بدین صورت که دستورالعمل‌های تربیت جنسی را در سه سطح زمینه‌ساز، ایجابی و سلبی تقسیم‌بندی کرده و برای هر سطح، سه نوع گزاره شناختی، عاطفی و رفتاری در نظر گرفت (باقری، 1389، 88).

6. اصول تربیت جنسی

دستورالعمل‌های تربیتی را غالباً به دو دسته تقسیم می‌کنند؛ دسته اول، اصول و دسته دوم، روش‌ها است؛ گرچه اصول و روش‌ها از یک سنخ و جزء دستورالعمل‌ها هستند، ولی از حیث کلی و جزئی بودن، متفاوتند؛ به‌گونه‌ای که اصول، کلی‌تراز روش‌ها است (همان)؛ از این جهت در ارائه اصول تربیت جنسی به بیان مواردی که ناظر به سطوح تربیت جنسی باشند، بسنده شده تا حیث کلی و جزئی، تناظر میان اصول و روش‌ها و ابتنای هر روش بر یک اصل را رعایت شود.

 با مطالعه‌ای که روی منابع دینی ازجمله آیات قرآن و روایات معصومین (سلام الله علیها) انجام شد، به چهار اصل تربیت جنسی دست یافتیم. از این موارد، اصل اول ناظر به سطح ایجابی در تربیت جنسی است؛ اصل دوم به سطح سلبی اشاره دارد؛ اصل سوم ناظر به مرحله زمینه‌ساز است؛ و اصل چهارم نیز به سطح سلبی می‌پردازد.

6. اصل اول: شکلدهی نقش و هویت جنسی مطابق فطرت

هویت جنسی^[5] را ادراکی که فرد از خویشتن به‌عنوان زن یا مرد دارد، تعریف کرده‌اند. شرایط و عوامل تربیت جنسی باید به‌گونه‌ای فراهم شود تا فرد در مسیر رشد جنسی، رشدی بهنجار و مطابق با خلقت خود داشته باشد. خروج غریزه جنسی از مسیر رشد طبیعی و تکوینی، برخلاف نظام آفرینش است؛ بنابراین باید شرایط به‌گونه‌ای فراهم شود تا آنچه در اصل خلقت برای این غریزه  مورد توجه شده است، تأمین شود؛ بنابر اصل خلقت، تلاش بر این است تا هویت جنسی و نقش‌های جنسیتی فرد برهم منطبق شده و درنتیجه متربی نظر مثبتی نسبت به هویت جنسی، همچنین نقش‌های جنسیتی خود داشته باشد و رفتارها و کنش‌های مطابق با آنها را به خوبی ایفا کند (هالجین  و ویتبورن ، 1392، 2، 28).

6. اصل دوم: پیشگیری از تهییج و تحریک

در تربیت اسلامی، یکی از اساسی‌ترین راه‌های برون‌رفت از کارکردهای منفی غریزه جنسی و مدیریت آن برای نیل به هدف غایی تربیت، کنترل تحریک‌پذیری و تهییج آن است. اسلام با شناختی که از غریزه جنسی می‌دهد منطقی ویژه درباره این غریزه اعمال می‌کند، منطقی که با این تصور از غریزه جنسی که با اشباع هر چه بیشتر و رها کردن مسیر ارضای آن سیر می‌شود، متفاوت است. برخی مفسران، مانند علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه «وَخُلِقَ الانسان ضَعیفاً»(سوره نساء، آیه 28)، این‌گونه فرموده‌اند: «ضعیف بودن انسان از این بابت است که خدای سبحان در او قوای شهویه را ترکیب کرده، قوایی که دائماً بر سر متعلقات خود با انسان ستیز می‌کنند و وادارش می‌سازند به اینکه متعلقات را مرتکب شود، خدای سبحان براو منت نهاد و شهواتی را بر او حلال کرد تا به این وسیله شهوتش را بشکند، نکاح را به مقداری که غائله عسر وحرج او را برطرف سازد، تجویز کرده است» (طباطبائي، 1389، 4، 449). غریزه جنسی، غریزه‌ای عمیق، نیرومند و دریا‌صفت است، یعنی هر چه بیشتر اطاعت شود، سرکش‌تر می‌شود (مطهری، 1391، 107). از این منظر، تحریک، تهییج و آزادی بی‌قید این قوه، نه‌تنها سبب اشباع و ارضای درست و بهنجار آن نمی‌شود، بلکه موجب انحرافات و آسیب‌های بی‌شماری می‌شود.

6. اصل سوم: تقویت عنصرحیا

حیا در فرهنگ اسلامی جایگاه رفیعی دارد، به‌طوری که در رأس مکارم اخلاق، عنصر حیا قرار دارد (کلینی، 1365، 2، 551). در تعریف حیا گفته‌اند که حیا نیرویی است مهارکننده و نظم‌دهنده که رفتار و افکار انسان را بر اساس شرع و عرف تنظیم می‌کند (پسندیده، 1386، 10)؛ به همین جهت، تقویت و نهادینه کردن عنصر حیا در فرد، سبب جلوگیری از بسیاری از آفات غریزه جنسی می‌شود. نهادینه کردن و تقویت تدریجی این عنصر، متربی را از رفتارها، تخیلات و اندیشه‌ درباره مسائل جنسی پرهیز می‌دهد و زمینه مناسبی برای تربیت جنسی مطلوب او فراهم می‌کند. انسان باحیا نه‌تنها خود به رفتار، گفتار و اندیشه‌های جنسی دست نمی‌زند و معاشرت‌های جنسی را نمی‌پسندد، بلکه از دیدن هرزگی و بی‌حیایی‌های دیگران نیز پرهیز می‌کند.

6. اصل چهارم: پیشگیری از نابهنجاریها و کژکارکردها

اصطلاح نابهنجاری جنسی^[6] را انحرافی که موضوع جاذبه جنسی فرد در برگیرد، تعریف کرده‌اند (هالجین و ویتبورن، 1392، 2،5). مراد از نابهنجاری جنسی در تلقی اسلامی، هر نوع رفتاری که برخلاف فطرت و طبیعت این غریزه باشد، است (مصباح یزدی، 1391، 2، 210)؛ بنابراین پیشگیری از نابهنجاری جنسی یعنی پیشگیری از هر آنچه برخلاف فطرت این غریزه و برخلاف کمال نهایی آن است. اگر كساني در مقام ارضاي غريزه جنسي از مسير طبيعي و تكويني منحرف شوند و به جاي آنچه در اصل خلقت و متن آفرينش براي تأمين اين غريزه ملحوظ شده راه ديگري را در پيش گيرند، رفتارشان نابهنجار محسوب می‌شود. در قرآن کریم به برخی از نابهنجاری‌ها، اشاره شده و به‌شدت مورد نکوهش قرارگرفته است (اعراف، آیه 80-81). از ديد آيات قرآن كريم، گرايش به جنس موافق، برخلاف فطرت و نظام آفرينش است و درواقع، يك نوع انحراف در گرايش جنسي به شمار مي‌رود. حفظ متربی از نابهنجاری‌های جنسی همواره وابسته به تحقق اصول مطرح‌شده قبلی نیست؛ بلکه ممکن است فردی رفتارهای مطابق هویت و نقش جنسیتی از خود بروز دهد (اصل اول)؛  علاوه‌بر این، غریزه جنسی او تا حد امکان از تحریک و تهییج حفظ شده باشد (اصل دوم)؛ همچنین برخوردار از عنصر حیا باشد (اصل سوم)؛ ولی به علت عوامل دیگری دچار اختلالاتی در غریزه جنسی شده باشد، به‌طوری که مانعی در جهت کمال نهایی او فراهم شود. تصور کنید کودکی که دچار سوءاستفاده جنسی شده، بروز برخی نابهنجاری‌های جنسی، مانند بچه‌بازی و برخی کژکارکردهایی، مانند اختلال واژینیسم^[7] در بزرگ‌سالی در او محتمل است. تحقیقات برخی متخصصان بالینی نشان داده اختلال شخصیت مرزی،^[8] واکنش پیچیده‌ای به آسیب سوءاستفاده شدن جنسی در دوران کودکی است (هالجین وویتبورن، 1392، 2، 202). تحقیقاتی که قریب به ده سال قبل در کشور ما انجام شده، نشان می‌دهد که حدود 10 درصد افراد جامعه به اختلالات جنسی مبتلا هستند (متقی‌فر، 1389، 26). بدیهی است که این اختلالات، نشانگر کم شدن عنصر حیا و یا فوران شهوت جنسی نمی‌تواند باشد؛ بلکه عاملی مانند عوامل پیش‌گفته شده سبب آن است.

7. روشهای تربیت جنسی

بر اساس الگوی ارائه‌شده، روش‌های تربیت جنسی در سه سطح زمینه‌ساز، ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند و در ذیل هر سطح، روش‌های شناختی، عاطفی و رفتاری ارائه می‌شوند. گرچه هر روش به یکی از ابعاد شناختی و عاطفی و یا رفتاری اختصاص داده شده، اما ممکن است با دیگر عناصر هم‌پوشی نیز داشته باشد.

7. زمینهساز

در مجموعه روش‌هایی که در سطح زمینه‌ساز ارائه می‌شوند، صرفاً به فراهم آوردن مقدمات تربیت جنسی مطلوب نظر داریم. اکثر روش‌های تربیتی که ناظر به قبل از تولد کودک است، ذیل این مجموعه قرار می‌گیرند.

7. 1. 1. روشهای شناختی

روش‌های شناختی در سطح زمینه‌ساز، ناظر به اعطای بینش درست به والدین و متربیان و یا اصلاح و تقویت آنها است.

7. 1. 1. 1. شناخت انحرافات جنسی

انحراف جنسی را خروج ارضای جنسی از اصل تولید مثل تعریف کرده‌اند (جهانیان نجف‌آبادی، 1390، 30)؛ همچنین اگر ارضای جنسی موجب اختلال در زندگی فردی و اجتماعی فرد شود، اختلال جنسی نامیده می‌شود. برای برون‌رفت از این نوع آسیب‌ها، شناخت گونه‌ها و شناخت علل بروز و ظهور این‌گونه انحرافات، همچنین شناخت راهکارهای پیشگیری از آنها لازم است. در این قسمت به چند مورد شایع از این نوع انحرافات و اختلالات اشاره کرده و راهکارهایی جهت برون‌رفت از آنها پیشنهاد می‌شود(همان).

 همجنس بازی: به این معنا است که فرد سعی می‌کند با همجنس خود به روابط جنسی بپردازد و خود را ارضاء کند (متقی‌فر، 1389، 205). برای پیشگیری از این اختلال توجه به دو نکته ذیل لازم است:

1. منع از تجربه روابط لذت‌بخش جنسی در دوران کودکی از همجنس؛
2. منع از ایجاد تجربه‌های ناخوشایند از جنس مخالف در دوران خردسالی.

خودارضایی: خود ارضایی یا استمنا، تأثیرات منفی بر روان و جسم فرد داشته و او را از مسیر تربیت اسلامی دور می‌کند و مانع تأثیر روش‌های تربیتی خواهد شد. ازجمله عواملی که در پیشگیری از این بیماری مؤثر است، می‌توان به کنترل نگاه، ایجاد مشغله علمی و فکری، انجام فعالیت‌های پرتحرک، کنترل نوع غذاهای مورد استفاده، نپوشیدن لباس‌های تنگ چسبان و پلاستیکی، کنترل حس لامسه، کنترل ارتباط با محارم اشاره کرد.

نظربازی: مراد از نظربازی، چشم‌چرانی و نگاه از روی لذت به نامحرم و مظاهر شهوانی است. این عمل، نوعی عادت و ارضای جنسی به دنبال دارد و مقدمه‌ای برای رفتارهای پرخطر است؛ برای پیشگیری از این اختلال، منع تماشای محرک‌های جنسی لازم است (همان، 211).

بچهبازی: مراد از بچه‌بازی این است که نوجوان یا بزرگسال به کودکان تمایل جنسی غیرقابل‌کنترل دارد (هالجین و ویتبورن، 1392، 2، 7)؛ والدین باید در نوع پوشش کودک دقت داشته و لباس‌هایی که سبب تحریک جنسی این‌گونه افراد می‌شود را نپوشانند و نیز کودک را در خلوت با افراد اجنبی تنها نگذارند.

تمایل به مفعول واقعشدن: از دیگر انحرافات جنسی تمایل به فاعل‌خواهی مردان است. مبدل پوشی و آرایش‌های زنانه، ازجمله نشانه‌های این بیماری است. نوع فعالیت‌هایی که به کودک واگذار می‌شود در پیشگیری و یا ایجاد این انحراف جنسی تأثیرگذار است.

تبرج و خودنمایی زنان: از دیگر نابهنجاری‌های جنسی است که در آن برخی زنان با خود‌نمایی و جلوه‌نمایی می‌کوشند توجه مردان را به خود جلب کنند و با این عمل به ارضای جنسی خود می‌پردازند (متقی‌فر، 1389، 216). پوشیدن لباس‌های تنگ و رنگارنگ، برهنه کردن قسمت‌هایی از بدن مانند پا، دست‌ها، گوش‌ها و گردن، به شکل عروسک درآوردن کودکان دختر، ازجمله نشانه‌های این بیماری است. نهادینه کردن ارزش‌ها و اعتقادات دینی، به‌ویژه عنصر حیا و عفت در دختران برای دور کردن از این اختلال مؤثر است.

عورتنمایی: عورت‌نمایی ازجمله انحرافات جنسی میان مردان است. ازجمله ویژگی‌های تشخیصی این انحراف، خیال‌پردازی‌های برانگیزنده جنسی شدید، رفتارهای جنسی، مانند کشف عورت در انظار عمومی، بازی کردن با آلت در اماکن عمومی و پوشیدن شلوارهای دارای فاق کوتاه است (هالجین و ویتبورن، 1392، 2، 13).

7. 1. 1. 2. مصونیتبخشی

تحقیقات و پژوهش‌هایی که در ایران و سایر کشورها صورت گرفته نشان می‌دهد که دین‌داری، عاملی مهم در بازدارندگی و مصونیت‌بخشی از آسیب‌ها و خطرات روابط جنسی است (مبینی مقدس، 1393، 100). تقویت باورها و اعتقادات دینی و نهادینه کردن آنها از طریق تقویت جنبه‌های معرفتی و دادن شناخت‌های کامل و درست توسط والدین و مربیان، می‌تواند تأثیرات مهمی در این جهت داشته باشد؛ از‌جمله این شناخت‌ها، شناساندن مبدأ و معاد، هدف آفرینش، آگاه کردن کودک از جایگاه، مقام و منزلتش در نظام هستی، آگاهی از تفاوت میان انسان و حیوان در خلقت و در هدف آن است.

7. 1. 2. روشهای عاطفی

در روش‌های عاطفی سطح زمینه‌ساز، نظر به ایجاد تحریکات عاطفی و ایجاد میل و انگیزه برای جهت‌دهی رفتارهای درست در جهت تحقق اهداف مطلوب داریم.

7. 1. 2. 1. مراقبت ذهنی

حالات روحی و روانی والدین در هنگام انعقاد نطفه، زمینه‌ساز تربیت جنسی در کودک است. در برخی روایات از آمیزش با همسر درحالی‌که میل و شهوت زن دیگری در ذهن مرد است، منع شده و آمیزش در این حالت را موجب اختلال در جنسیت و حافظه نوزاد دانسته‌اند. در روایتی در همین زمینه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرمایند: «لاتُجَامِعِ امْرَأَتَكَ‏ بِشَهْوَةِ امْرَأَةِ غَيْرِكَ فَإِنِّي أَخْشَى إِنْ قُضِيَ بَيْنَكُمَا وَلَدٌ أَنْ يَكُونَ مُخَنَّثاً أَوْ مُؤَنَّثاً مُخَبَّلا؛ با شهوت زن دیگری با همسرت جماع مکن، چون ممکن است دارای فرزندی شوی که زن‌صفت، ماده‌صفت و تباه‌مغز باشد» (صدوق، 1404، ‏3، 551).

7. 1. 2. 2. ایجاد انس و الفت به ارزشهای دینی

انس و الفت، یکی از ویژگی‌های انسان است. انسان با هر اندیشه و فکری که انس پیدا کند، از آن تأثیر می‌پذیرد و رفتارش به آن سمت جهت پیدا می‌کند. در روایتی وارد شده که فرزند امام صادق(علیه السلام) به حضرت عرض کرد «پدر می‌خواهم بخوابم. امام فرمود: «فرزندم بگو اَشهَدُانَّ لااِلهَ اِلاالله وَاَنَّ مُحَمَّداًعَبدُهُ وَرَسُولُه» (کلینی، 1365، 2، 523)؛ یک‌جهت این توصیه حضرت می‌تواند بار عاطفی آن و ایجاد میل نسبت به عقاید و باورهای دینی باشد.

7. 1. 3. روشهای رفتاری

مراد از روش‌های رفتاری در سطح زمینه‌ساز، مجموعه اقداماتی است که فارغ از بینش‌دهی و یا تحریک عاطفی انجام می‌شود. برخی از این روش‌ها متوجه والدین و برخی ناظر به متربی است.

7. 1. 3. 1. جدایی مکان

ازجمله رفتارهای مخرب در تربیت جنسی، عیان بودن روابط جنسی والدین در برابر کودکان است. دراین‌باره امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «درحالی‌که کودکی در اتاق باشد، مرد نباید با زن و کنیزش آمیزش کند، چراکه این کار زنا را در پی می‌آورد» (همان، 5، 499). نه‌تنها نباید کودکان، آمیزش والدین را ببینند، بلکه در مکان آمیزش نیز نباید حضور داشته باشند. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «پیامبر الهی(صلی الله علیه وآله) فرمود: به خدا سوگند اگر مردی با همسرش آمیزش کند و در اتاق، طفل بیداری  باشد که آن دو را در حال جماع مشاهده نماید و سخنانشان و حتی صدای نفس کشیدنشان را بشنود، آن کودک هرگز موفق نخواهد بود و اگر پسر باشد یا دختر، سرانجام آلوده به زنا خواهد شد» (همان). اهمیت این مسئله به قدری است که قرآن کریم نیز به این مسئله تحت عنوان استیذان (اجازه خواستن) اشاره کرده است (سوره نور، آیه 59).

7. 1. 3. 2. سازگاری و سازش

اختلاف و ناسازگاری والدین، موجب اضطراب روحی در فرزندان می‌شود. تحقیقاتی که روی چند هزار نفر از نوجوانان بزهکار انجام شده، نشان می‌دهد در خانواده‌هایی که سازش پدر و مادر کمتر است، درصد انحراف و بزهکاری فرزندان، بیشتر است (اکبری، 1384، 47). در برخی موارد، عادت به خودارضایی در پسران و دوستی دختران با پسران به دلیل تسکین اضطراب‌ها و ناراحتی‌های روحی، روانی است که بر اثر ناسازگاری والدین در منزل ایجاد شده است (همان). پرهیز از اختلاف و ناسازگاری و ایجاد فضایی امن و پیوند عاطفی محکم والدین با یکدیگر، یکی از عوامل مهم دوری فرزندان از انحرافات و اختلالات جنسی است.

7. 2. سطح ایجابی

در روش‌های سطح ایجابی، مجموعه فعالیت‌هایی را مدنظر داریم که به شکل‌دهی درست و مطلوب غریزه جنسی کمک می‌کند.

7. 2. 1. روشهای شناختی

تکنیک‌های شناختی در مجموعه روش‌های ایجابی، به جهت شکل‌دهی درست رفتارهای جنسی و درنتیجه، تحقق اهداف تربیت جنسی ارائه می‌شوند. این روش‌ها در کنار روش‌های عاطفی، عامل اساسی شکل‌دهنده رفتارها هستند و درنتیجه در تربیت جنسی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

7. 2. 1. 1. تدبیر در پاسخ

پرسیدن سؤالاتی مانند اینکه: من از کجا اومدم؟ یا بچه‌ها چطور به دنیا می‌آیند؟ یا چرا مردها بچه به دنیا نمی‌آورند؟ در سنین زیر هفت سال توسط کودکان شایع است. نوع پاسخ والدین در این‌گونه سؤالات بسیار مهم است. نباید این‌گونه سؤالات بی‌پاسخ بماند؛ بلکه با بیان چند جمله کوتاه، پاسخی در خور فهم کودک داده شود. همچنین نباید با تندی و خشونت برخورد شود. پاسخ نیز به‌گونه‌ای باشد که سبب تحریک کودک و موجب کنجکاوی‌های جنسی او نشود (فقیهی،1391، 129). رویکرد دینی در پاسخ این‌گونه سؤالات می‌تواند مفید باشد، مثلاً از تمثیل و تشبیه پیرامون خلقت استفاده شود.

7. 2. 1. 2. آموزش

کودک در سنی خاص، غالباً 3 تا 5 سال، متوجه تفاوت فیزیکی بین بدن خود و جنس مخالفش می‌شود و تفاوت بین بدن زن و مرد را درک می‌کند. همچنین هرچه کودک به دوران بلوغ و بزرگسالی نزدیک می‌شود، قوای جنسی او بیشتر اوج گرفته و فعال می‌شوند. به مرور زمان کشش‌های جنسی و میل به جنس مخالف در او اوج می‌گیرد. میل به محبت ورزیدن در پسران و مورد محبت واقع‌شدن در دختران بروز پیدا می‌کند و آنها لذات جنسی را درک کرده و از انجام اعمال و رفتارهای جنسی لذت می‌برند؛ بنابراین لازم است والدین نسبت به این مسائل حساسیت لازم را داشته و اقدامات و مراقبت‌هایی را انجام دهند. آنها باید همواره به مسئله آموزش مسائل شرعی و احکام روابط زن و مرد، حجاب و حیا اهتمام داشته باشند و کودک را متوجه وظایف دینی و انتظاراتی که خداوند متعال از آنها دارند، کنند (همان، 201). همچنین لازم است به تناسب سن و رشد کودک به آموزش‌هایی پیرامون خطرات و عواقب اعمال و رفتارهای جنسی در زندگی دنیا و آخرت پرداخته شود.

7. 2. 2. روشهای عاطفی

پیش‌تر بیان شد که عواطف و امیال، یکی از پایه‌های شکل‌دهنده رفتار است؛ بنابراین نقش مهمی در تربیت جنسی ایفا می‌کنند. به چند مورد از روش‌های عاطفی ناظر به سطح ایجابی اشاره می‌شود.

7. 2. 2. 1. مراقبت عاطفی

کودک و نوجوان دارای نیازهای روحی و روانی است که ارضای آنها موجب تربیت صحیح جنسی می‌شود (همان، 181)؛ بنابراین لازم است والدین کودکان و نوجوانان را کاملاً بپذیرند و نسبت به احساسات آنها همدلی و همراهی لازم را داشته باشند. برایشان وقت بگذارند، پرخاشگری‌ها و خودمختاری‌هایشان را با صبر و حوصله تدبیر کنند، نسبت به گوشه‌گیری‌ها و خلوت‌های طولانی کودک و نوجوان خود، همچنین نوع سؤالاتی که می‌پرسد حساسیت لازم را به خرج دهند.

7. 2. 2. 2. کنترل معاشرت همجنس

روابط و معاشرت کودک با هم‌جنسش باید به درستی مدیریت شود. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)به جدا کردن بستر دختر با دختر و پسر با پسر تاکید کرده و می‌فرمایند: «بسترهای پسر و پسر، دختر و دختر و پسر و دختر را از ده سالگی از هم جدا کنید» (مجلسی، 1404، 104،96). عدم کنترل و مدیریت روابط کودک با هم‌جنس خود ممکن است آفاتی به دنبال داشته باشد. کودکان یا نوجوانانی که با همسالان از جنس خود تجربه‌های لذت‌بخشی دارند، ممکن است در بزرگسالی نیز بخواهند همان تجربه‌ها را تکرار کنند. این افراد حتی پس از ازدواج نیز، تمایل دارند با همسرخود به شیوه‌ای جمع شوند که به کودک همجنس خود در دوران کودکی نزدیک می‌شده‌اند (متقی‌فر، 1389، 206).

7. 2. 3. روشهای رفتاری

اهمیت روش‌های رفتاری از جهت تاثیر‌گذاری بر بعد شناختی و عاطفی و درنتیجه شخصیت فرد است؛ بنابراین حتی رفتارهای به ظاهرکوچک و بی‌اهمیت نیز ممکن است آثار جبران‌ناپذیری در تربیت جنسی داشته باشد.

7. 2. 3. 1. استحمام بهموقع

عدم استحمام به‌موقع سبب می‌شود اعضای تناسلی، آلوده و کثیف شده و به خارش افتد؛ کودک برای از بین بردن خارش، دست به آلت خود می‌زند و ناخواسته از این کار لذت می‌برد. تکرار این عمل توسط کودک ممکن است تبدیل به یک عادت شود، عادتی که تکرار آن، احساس خوشایندی برایش ایجاد می‌کند وچه‌بسا موجب کنجکاوی‌های جنسی شود. شکی نیست که برخی نابهنجاری‌های جنسی ریشه در تجربه‌های خوشایند جنسی دوران کودکی دارد؛ بنابراین باید سعی شود به‌طور مرتب کودک استحمام شود و لباس‌های تمیز پوشانده شود(همان).

7. 2. 3. 2. جداسازی بسترها

از دیگر روش‌های عاطفی در سطح ایجابی، منع از همخوابی کودکان است. در حدیثی آمده است که «وقتی فرزندان به سن هفت سالگی رسیدند، بستر آنها را از یکدیگر جدا کنید» (مجلسی، 1404، 104، 96). چنانکه از این حدیث معلوم می‌شود مراد از جداسازی، فقط جداسازی بستر پسر از دختر نیست، بلکه به‌صورت ‌مطلق به جداسازی بستر کودکان اشاره شده است؛ بنابراین جدا‌سازی بستر پسر از پسر و دختر از دختر را هم شامل می‌شود. در همین زمینه پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) می‌فرمایند: «بسترهای پسر و پسر، دختر و دختر و پسر و دختر را از ده سالگی از هم جدا کنید (همان). اختلافی در این روایات نسبت به زمان جدایی بستر کودکان وجود دارد، در برخی روایات، شش سالگی و در برخی، هفت سالگی و در برخی، ده سالگی زمان جدایی بستر فرزندان از یکدیگر قرار داده شده است. شاید منشاء این اختلافات، در نظرگرفتن شرایط کودکان از جهت تحریک‌پذیری جنسی باشد.

7. . 3. 3. تمایز در فعالیتها

تفکیک فعالیت‌ها و امور مرتبط با کودکان، براساس جنسیت آنها می‌تواند زمینه مناسبی جهت تربیت جنسی مطلوب، فراهم کند. ایجاد تمایز در فعالیت‌ها شئون مرتبط با جنسیت فرد، از جمله دستورات دینی در تربیت جنسی است. امام صادق (علیه السلام) در جواب فردی که از آراستن با طلا سؤال کردند، می‌فرمایند: «نَعَم النِّساءَ و َالجوارِیَ، وَاما الغُلامانُ فَلا؛ آراستن با طلا برای زنان و دختران آری؛ اما برای پسران خیر» (همان، 66، 540). برخی از این تمایزات که لازم است والدین و مربیان نسبت به آنها دقت‌نظر لازم را داشته باشند، عبارتند از:

الف) تمایز در کارها و فعالیتها: نوع کار و فعالیتی که به کودکان واگذار می‌شود، متناسب با جنسیت‌شان باشد. برای پسر، فعالیت‌های مردانه مثل کمک در خرید میوه و وسایل منزل، برای دختر، فعالیت‌های دخترانه مثل کمک به کارهای آشپزخانه و نظافت و کمک به پوشاندن لباس‌های بچه‌های دیگر باشد؛

ب) تمایز در هدیه و اسباببازی: نوع اسباب‌بازی‌ها و هدیه‌هایی که برای کودک خریداری می‌شود باید به تناسب جنسیتش باشد؛ به‌عنوان مثال، توپ، تفنگ و ماشین اسباب‌بازی، پسرانه و عروسک، قابلمه و کاسه، اسباب‌بازی دخترانه است؛

ج) تمایز در مجالس و محافل: بهتر است برای بردن کودک به مجالسی مانند نماز جماعت، عروسی و مشاهد مشرفه، جانب تناسب جنسیتی رعایت شود؛ از این جهت، کودک پسر همراه با مادر و کودک دختر همراه با پدر به این‌گونه مجالس برده نشود.

7. 2. 3. 4. مادر و دختر پسر و پدر

از جمله رفتارهای تربیتی که توجه به آن لازم است، تناسب جنسیتی والدین و فرزندان است؛ به این معنا که امور و شئونات مرتبط با دختر بر عهده مادر قرار گیرد و امور و شئونات مرتبط با پسر بر عهده پدر باشد. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرمایند: «آمرُوا النساءَ فی بَناتِهنَّ؛ امور دختران را به مادران آنها واگذارید» (متقی هندی، 1397، 16، 309). پدر روابطش را با دختر و مادر با پسر به‌صورت منطقی کم کند تا هر کدام از فرزندان با الگوگیری از والد همجنس خود به نقش‌های جنسیتی مرتبط با خلقت خود پرداخته و از جهت عاطفی، شناختی و رفتاری هویت و نقش جنسیتی متناسب با خلقت خود را پیدا کنند.

7. 3. سطح سلبی

درسطح سلبی، مجموعه روش‌هایی را مدنظر قرار می‌دهیم که جنبه اجتنابی و منفی داشته و متربی را از تجربه‌های شناختی، هیجانی، عاطفی و رفتاری مرتبط با غریزه جنسی منع می‌کنند. این روش‌ها گاهی به خودی خود، متوجه والدین و مربیان وگاهی ناظر به متربی و گاهی به محتوا و یا ابزار است.

7. 3. 1. روشهای شناختی

این روش‌ها به دنبال آن است که متربی را از شناخت‌هایی که موجب تحریک و تهییج غریزه جنسی می‌شود، پرهیز دهد.

7. 3. 1. 1. حیاء جنسی

برخی والدین به تصور خردسال بودن فرزندان، مسائل مربوط به امور زناشویی را در برابر فرزندانشان رعایت نمی‌کنند. درحالی‌که این نوع رفتارها به منزله الگوهای ناهشیار عمل کرده و بر مسائل جنسی کودک تاثیرگذار است. کودک هر آنچه را می‌بیند، به‌خاطر می‌سپارد و در ذهن او نقش می‌بندد. معصومین (سلام الله علیها) به این مسئله بسیار دقت‌نظر داشته، به‌طوری‌که امام صادق (علیه السلام) در روایتی به اهمیت حیاء جنسی از زبان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) اشاره کرده و در آخر می‌فرمایند: «كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهما السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ يَغْشى‏ أَهْلَهُ، أَغْلَقَ الْبَابَ، وَ أَرْخَى السُّتُورَ، وَ أَخْرَجَ الْخَدَمع؛ علی‌بن‌الحسین(علیه السلام) هرگاه می‌خواست با همسرش هم‌بستر شود، درها را می‌بست، پرده‌ها را می‌انداخت و خدمتکاران را بیرون می‌کرد» (کلینی، 1365، ‏12، 142). بوسیدن و در آغوش گرفتن و یا دیگر موارد معاشقه و ملاعبه والدین در حضور کودک و یا پوشیدن لباس‌های نیمه‌برهنه و زننده، تصویرهای ذهنی برای کودک ایجاد می‌کند، تصویرهایی که ممکن است تا مدت‌های طولانی پایدار بماند. چه‌بسا تصویر ذهنی تا چندین سال از ذهن کودک پاک نشود و عاملی برای بروز مشکلات جنسی در بزرگسالی او شود.

7. 3. 1. 2. ستر عورت

پوشاندن عورت در مقابل کودک از دیگر دستورات مورد ‌تاکید اسلام است. در روایتی آمده است که «برای فرزند روا نیست که به عورت پدر نگاه کند» (همان، 6، 503). از این جهت باید از هر کاری که موجب کشف عورت والدین و به طریق اولی دیگران برای کودک می‌شود، پرهیز شود. از بردن کودک به حمام در حالی که والدین برهنه هستند، پرهیز شود. کودک نباید شناخت‌های غیرضروری درباره اعضای جنسی خود و یا والدین پیدا کند. چنانکه از مجموعه روایات معصومین (سلام الله علیها) استفاده می‌شود، این نوع شناخت‌ها مقدمات انحرافات جنسی را در پی‌ خواهد داشت. آموزش‌های جنسی که مستلزم این نوع شناخت‌ها باشند روا نیستند و موجبات تحریک جنسی را فراهم می‌کنند و با مدل اسلامی تربیت جنسی سازگاری ندارند.

7. 3. 1. 3. منع کنجکاوی جنسی

ممکن است کودکان به دور از چشمان والدین به کنجکاوی‌های جنسی پرداخته و بازی‌های جنسی انجام دهند؛ مثلا به دور از چشمان والدین لباس یکدیگر را درآورند و با اعضای جنسی یکدیگر بازی کنند و یا کتاب و مجله‌ای که حاوی تصاویر نامناسب است را برای یکدیگر توضیح داده و در مورد عکس‌ها و تصاویر آن به خیال‌پردازی پرداخته و صحبت کنند. این نوع کنجکاوی‌ها، آسیب‌های شناختی زیادی می‌تواند درپی داشته باشد. برای منع‌کردن از چنین رفتارهایی از تنها گذاشتن کودکان جلوگیری شود، از در دست قرار دادن کتاب‌ها، مجلات، عکس‌ها و فیلم‌هایی که تصاویر نامناسب دارند، نیز خوداری شود. همچنین رفتارها و بازی‌های کودکان به صورت غیرمستقیم کنترل شده و از بازی‌هایی که جنبه جنسی دارند، منع شوند. در موارد وقوع این‌گونه بازی‌ها نیز با ملایمت، زشت بودن این رفتارها توضیح داده شود. مجموعه روایاتی که درباره عدم کشف عورت در مقابل کودک است، ناظر به این روش نیز هستند.

7. 3. 2. روشهای عاطفی

این روش‌ها ناظر به پرهیز دادن از مجموعه عواملی است که تحریکات عاطفی منفی ایجاد می‌کند. برخی از این روش‌ها با روش‌های شناختی و رفتاری هم‌پوشی دارند.

7. 3. 2. 1. منع سوءاستفاده جنسی

آسیب‌هایی که از ناحیه عاطفی در مسیر تربیت جنسی ممکن است وارد شوند، بسیار مخرب هستند. تحقیقات نشان می‌دهد که بسیاری از نابهنجاری‌های جنسی، ریشه در این نوع آسیب‌های روحی دارند (هالجین و ویتبورن، 1392، 2، 202). برخی متخصصان بالینی طبق تحقیقاتی که انجام داده‌اند، معتقدند که بسیاری از اختلالات جنسی ناشی از چنین آسیب‌هایی است. اختلال شخصیت مرزی، واکنش پیچیده‌ای به آسیب سوءاستفاده شدن جنسی در دوران کودکی است (همان). همچنین برخی کژکاری‌های جنسی، مانند واژینیسم (مقاربت دردناک) گاهی ریشه در همین مسئله دارد (همان). روایات اسلامی از بازی والدین با فرزندشان در جایی که با اعضای جنسی او بازی کنند، منع کرده‌اند (طبرسی، 1413، 1، 223) که نشان از اهمیت این موضوع است. از پوشاندن لباس‌های محرک به کودکان خودداری شود؛ همچنین روابط کودک با غربیه‌ها و حتی آشنایان کنترل شود و اطلاعاتی کلی پیرامون چگونگی تعامل با دیگران به کودک داده شود؛ این‌گونه مسائل تحت عناوینی، مانند حیا و عفاف توضیح داده شوند. والدین باید به کودکان خود بیاموزند که هیچ‌گاه نباید به کسی اجازه دهند تا لباس‌شان را درآورد و یا با اعضای جنسی‌شان بازی کند.

7. 3. 2. 2. منع کشف

پوشاندن عورت فرد، غیر از نگاه نکردن به عورت او است. در توصیه‌های ائمه اطهار  (سلام الله علیها)از نفس برهنه بودن و کشف عورت کودک منع شده است و این اطلاق نشان می‌دهد که ولو اینکه انسان تنها باشد و یا کسی به او نگاه نکند، نباید برهنه باشد. در حدیثی آمده است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) دستور به پوشاندن عورت خردسالی که بر اثر پاره بودن لباسش، عورتش آشکار شده بود، دادند (حاکم نیشابوری، 1415، 3، 228). در این حدیث پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) از نگاه به عورت کودک منع نکرده‌اند، بلکه از کشف عورت منع کرده‌اند و این نشان می‌دهد که از منظر حضرت، نفس آشکار بودن عورت خردسال، ناشایست است. این بیان با احادیث دیگری که در این زمینه آمده است، تقویت می‌شود. چنانکه در حدیثی فرموده‌اند: «حریم عورت او را بپوشانید که حرمت عورت کودک، مانند حرمت عورت بزرگسال است» (همان)؛ بنابراین اگر حرمت عورت خردسال حکم عورت بزرگسال را دارد چنانکه کشف عورت بزرگسال ناشایست است، کشف عورت خردسال نیز ناشایست است.

7. 3. 3. روشهای رفتاری

مراد از روش‌های رفتاری در سطح سلب، رفتارهایی است که ناظر به اعمال والدین ومربیان و یا خود متربی است.

7. 3. 3. 1. منع بوسیدن و در آغوش گرفتن

بوسیدن و درآغوش گرفتن فرزندان از سنت‌های موکد اسلامی است؛ چنانکه اميرمؤمنان(علیه السلام) فرموده‌اند: «بوسيدن‏ فرزند، رحمت است»‏ (طبرسی، 1413، 1، 422). با این وجود، این عمل تا سن خاصی مجاز است و پرهیز نکردن از آن در سنین بالا نه‌تنها آثار مثبتی ندارد، بلکه دارای آثار منفی تربیتی است. در برخی احادیث از بوسیدن و درآغوش گرفتن کودکان از سنین شش و هفت سالگی به بعد منع شده است. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرمایند: «چون دختر شش ساله شد او را نبوس و پسر نیز چون از هفت سالگی گذشت، زن او را نبوسد» (همان، 479). در حدیث دیگری امام کاظم(علیه السلام) می‌فرمایند: «وقتی دختر به شش سالگی رسید، جایز نیست مردی که محرم او نیست او را ببوسد و در آغوش بگیرد» (حرعاملی، 1409، 14، 170). همچنین از بوسیدن لب‌ها و دهان فرزندی که دوران  کودکی را پشت سر گذاشته باید پرهیز شود؛ چنانکه در حدیثی، بوسیدن دهان فقط در مورد همسر (زن) و ولد صغیر مجاز دانسته شده است (مجلسی، 224، 10، 244).

7. 3. 3. 2. پرهیز از بازی با اعضای جنسی

یکی دیگر از روش‌های رفتاری در سطح سلبی، پرهیز از بازی با اعضای جنسی کودکان است. امیرالمومنین (علیه السلام) می‌فرمایند: «دست مالیدن زنی به آلت دختر بچة شش ساله‌اش، یک نوع زنا محسوب می‌شود» (طبرسی، 1413، 1، 223). ممکن است به تصور شاد کردن و یا شوخی با کودک این عمل انجام شود، این عمل ممکن است آسیب‌هایی به دنبال داشته باشد، از جمله سبب ایجاد لذت جنسی در او شده و زمینه بلوغ زودرس و تحریکات جنسی را فراهم کند و یا موجب از بین رفتن حیا شود. در روایات رسیده از معصومین در این زمینه نه‌تنها از بازی با اعضای جنسی کودک منع شده، بلکه در برخی روایات از تماس بدنی نیز پرهیز داده شده است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده‌اند: «تماس [بدنی] زن با دخترش وقتی به شش سالگی رسید، بخشی از زناست» (مجلسی، 1404،104، 96).

7. 3. 3. 3. منع دستمالی

یکی دیگر از روش‌های رفتاری، منع از دست‌مالی اعضای جنسی توسط خود کودک است. چنانکه روایات از دست‌مالی اعضای جنسی کودک توسط زن منع کرده‌اند با الغای این ویژگی می‌توان این منع را به خود کودک نیز تسری دارد، چرا که در اینجا نیز همان ملاک، یعنی کسب لذت وجود دارد. برای پرهیز دادن از این رفتار می‌توان از تکنیک‌های زیر استفاده کرد:

1. در زمانی که کودک مشغول دست‌مالی عورت خود است به نحوی حواس او را پرت کرده و توجه‌اش را به چیز دیگری جلب کنیم. مثلا به کودک وسایلی مانند اسباب‌بازی و یا وسایل سرگرم‌کننده دیگر داده شود.
2. از جمله مواقعی که ممکن است کودک دست به چنین عملی بزند به هنگام خواب است؛ پس بهتر است موقع خواب دست‌های کودک را بیرون از ملحفه قرار داده تا به خواب رود و یا اینکه دست‌های کودک را در حالتی خوش‌آیند در دستان خود گرفته تا بخوابد (همان).
3. 3. 3. 4. مبدل پوشی ممنوع

یکی دیگر از روش‌های ناظر به رفتارهای سلبی، پرهیز از مبدل‌پوشی و رعایت پوشش و آرایش متناسب با جنسیت است. امیرالمومنین(علیه السلام) می‌فرمایند: «لَعَنَ اللهُ المُتَشَبِّهینَ مِن الرِّجالِ بِالنِّساءِ وَلَعَنَ المُتَشَبِّهاتِ مِنَ النِّساءِبَالرِّجالِ؛ خدا لعنت کند مردانی را که خود را شبیه زنان می‌کنند و زنانی که خود را شبیه مردان می‌سازند» (حرعاملی، 1409، 20، 221). مبادرت به چنین رفتارهایی، آسیب‌های جنسی را در پی‌ خواهد داشت. به گفته محققان، یکی از اختلالات جنسی، یادگارپرستی همراه با مبدل‌پوشی^[9] است (هالجین و ویتبورن، 1392، 2، 202)، این اختلال در مردان یافت می‌شود به این صورت که مرد علاقة غیرقابل کنترلی برای پوشیدن لباس‌های زنانه دارد و از این طریق ارضای جنسی می‌شود. این اختلال اغلب با استمناء و خیال‌پردازی‌های جنسی همراه است (همان). روان‌شناسان بالینی معتقدند اغلب افرادی که دچار این نوع اختلال می‌شوند معمولاً مبدل‌پوشی را در دوران کودکی تجربه کرده‌اند (همان). برخی از این افراد از روی کنجکاوی لباس مبدل پوشیده‌اند و از این تجربه احساس لذت کرده‌اند و به مرور زمان رفتار مبدل‌پوشی که ابتدا جنبه سرگرمی و کنجکاوی داشته به صورت یک اختلال جنسی بدون اختیار درمی‌آید. گاهی نیز این کودکان اسیر پندارها و احساسات والدینی می‌شوند که فرزندی غیر از جنسیت فرزندشان، دوست داشته‌اند؛ پس این کودکان برای ارضای خیال والدین به مبدل‌پوشی روی می‌آورند (همان)؛ بنابراین لازم است والدین از هر گونه مبدل‌پوشی چه از روی تفریح و چه از روی تمایل پرهیز کنند. رفتارهایی مانند استفاده از لوازم آرایشی، جوراب ساق بلند، کفش پاشنه بلند، لباس دخترانه، بلندگذاشتن موهای سر، مصادیق مبدل‌پوشی در مردان محسوب می‌شوند.

جمعبندی

سال‌ها تجربه تربیت جنسی در تفکر غربی نشان داده مسیری که برای تربیت این غریزه در نظر گرفته شده، چندان  صحیح نبوده و نه‌تنها نتوانسته افراد را به زیست بهتر و استفاده درست از این نعمت الهی سوق دهد، بلکه انبوه مشکلات و اختلالات روحی، روانی و جنسی حاصل چنین تربیتی است. این آسیب‌ها نه‌تنها دامنگیر زندگی فردی انسان‌ها شده، بلکه جامعه را نیز با چالش‌ها و مخاطرات جدی روبه‌رو ساخته است. از همین‌ جهت نمی‌توان به مدل غربی تربیت جنسی اعتماد کرد؛ بنابراین کشف منطق و راهبردی که اسلام برای تربیت جنسی در نظر گرفته ضروری است. این پژوهش با چنین هدفی، به‌عنوان درآمدی برای کشف الگوی اسلامی تربیت جنسی انجام شد و به نتایجی در مبانی، اهداف، ساحات، سطوح، اصول و روش‌ها در تربیت جنسی دست یافت؛ و نشان داد که تربیت جنسی در الگوی اسلامی آن، در سه محور چیستی تربیت جنسی؟ چرایی تربیت جنسی؟ و چگونگی تربیت جنسی؟ با نظریات رقیب تمایز پیدا می‌کند،  به‌گونه‌ای که مسیر ویژه‌ای به تربیت جنسی می‌دهد. در قسمت مبانی، این نتیجه حاصل شد که تربیت جنسی اساساً با هدف کمال مطلوب و نهایی انسان انجام می‌شود؛ بدین معنا که محور و مداری که همه فعالیت‌های تربیت جنسی برآن و با نظر‌داشت به آن انجام می‌شود، قرب‌الهی ‌است و ارزش تمامی‌ فعالیت‌ها به نسبتی که در نزدیک کردن انسان به این هدف اصیل و غایی دارد، تعیین می‌شود. همچنین این  نتایج به دست آمد که برخلاف تلقی‌های رایج در مدل‌های غربی، تربیت جنسی در اسلام، قبل از تولد فرد شروع می‌شود و تا پایان حیات او در زندگی دنیا ادامه خواهد داشت؛  علاوه‌بر این، در شیوه ارائه روش‌ها نیز با نظر به مبانی فلسفه اسلامی درباره فرایند شکل‌گیری رفتارهای اختیاری و نگاه به مجموعه روایات رسیده از معصومین (سلام الله علیها)، سه سطح زمینه‌ساز، ایجابی و سلبی برای تربیت جنسی پیشنهاد شد و برای هر سطح، سه ساحت تربیتی شامل شناختی، عاطفی و رفتاری تعیین شد.

* قرآن کریم.

1. ابن فارس، احمدبن زکریا؛ معجم مغاییس اللغه؛ مکتب الاعلام الاسلامی، قم: 1404 ق.
2. اکبری، ابوالقاسم؛ عوامل ناسازگاری کودک و نوجوان؛ [بی جا]: رشد وتوسعه، چاپ اول،1384.
3. باقری، خسرو؛ نگاهی دوباره به تربیت اسلامی؛ تهران: مدرسه، چاپ بیست ویکم، 1389.
4. بهشتی، محمد؛ مبانی تربیت در قرآن؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1387.
5. بی ریا، ناصر و [دیگران]؛ روان شناسی‌رشد بانگرش به منابع اسلامی؛ تهران: سمت، چاپ پنجم، 1390.
6. پسندیده، عباس؛ غنچه‌های شرم (نگاهی نو به مفهوم حیا)؛ دارالحدیث، قم: چاپ اول، 1386.
7. پورامینی محمد باقر؛ «تربیت جنسی درسیره نبوی»؛ مجموعه مقالات تربیت اسلامی ویژه تربیت جنسی، گروه پژوهشی تعلیم وتربیت اسلامی، قم: سال سوم، شماره هشتم، 1383.
8. ثابت، حافظ؛ تربیت جنسی دراسلام؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1388.
9. جوادی آملی؛ بنیان مرصوص امام خمینیw؛ محقق محمد امین شاهجوئی، قم: اسراء، چاپ هشتم،1384.
10. جهانیان نجفآبادی، امیر؛ فرزند و تربیت جنسی؛ اصفهان: کیاراد، چاپ اول، 1390.
11. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمدبن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415.
12. حرعاملی، محمدبن حسن؛ وسائل الشیعه؛ قم: موسسه آلالبیت (سلام الله علیها) لاحیاءالتراث، 1409 ق.
13. حسینی خامنهای، سیدعلی؛ طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن؛ مشهد: صهبا، چاپ اول، 1392.
14. حسینینسب، داود و علیاصغر اقدم؛ فرهنگ واژه ها، تعاریف و اصطلاحات تعلیم و تربیت؛ تبریز: احرار، چاپ اول، ۱۳۷۵.
15. دهخدا، علیاکبر؛ لغت‌نامه دهخدا؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1337.
16. رهنمایی، سیداحمد؛ درآمدی برفلسفه تعلیم و تربیت؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی w، چاپ دوم، 1388.
17. ریچاردپی هالجین و سوزان کراس ویتبورن؛ آسیب‌شناسی روانی؛ مترجم یحیی سیدمحمدی، تهران: نشرروان، چاپ یازدهم، 1392.
18. صدوق، ابن بابویه، محمدبن علی؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: جامعه المدرسین، 1404 ق.
19. طباطبائي، محمدحسین؛ الميزان فی تفسیرالقرآن؛ مترجم محمد باقر موسوي همداني؛ قم: دفترانتشارات اسلامي، چاپ سی ام، 1389.
20. طبرسی، حسنبنفضل؛ مکارم الاخلاق؛ قم: نشرشریف رضی، 1413 ق.
21. فقیهی، سید احمد؛ روش‌های تربیت اخلاقی در المیزان؛ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قم: چاپ اول، 1393.
22. فقیهی، علینقی؛ تربیت جنسی: مبانی، اصول و روش‌ها، از منظر قرآن وحدیث؛ قم: دارالحدیث، چاپ پنجم، 1391.
23. کلینی، محمدبنیعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365.
24. مبینی مقدس، مجید؛ «رسانه ملی وروابط پیش از ازدواج جوانان»؛ فصلنامه تخصصی مطالعات جوان و رسانه، قم: مرکزپژوهشهای اسلامی صدا و سیما، شماره چهاردهم.1393، ص 93-113.
25. متقیفر، غلامرضا؛ درآمدی برنظام اخلاق جنسی دراسلام؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی w، چاپ دوم، 1389.
26. متقی هندی؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال؛ بیروت: مکتبه التراث الاسلامی، 1397 ق.
27. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: الوفا، 1404 ق.
28. محدثنوری، حسین؛ مستدرک الوسائل؛ قم: آلالبیت(سلام الله علیها)، 1408 ق.
29. محمدی، حسین و سید صاحب موسوی؛ تربیت جنسی (مبانی، اصول و روش‌ها)؛ تهران: زیتون سبز، چاپ اول، 1391.
30. مصباح یزدی، محمدتقی؛ اخلاق در قرآن؛ قم: موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ پنجم، 1391.
31. __________؛ آموزش فلسفه؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی w، چاپ اول، 1383.
32. _____________؛ به سوي خودسازی؛ نگارش كريم سبحاني؛ قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، چاپ چهارم، 1384.
33. _____________؛ پاسخ استاد به جوانان پرسش‌گر؛ قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، چاپ هشتم، 1391.
34. _____________؛ چكيده‌اي از انديشه‌هاي بنيادين اسلامي؛ مترجم: حسينعلي عربي؛ تدوين: محمدمهدي نادري قمي؛ قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني w، چاپ ششم، 1391.
35. _____________؛ خداشناسی؛ تحقیق و بازنگری امیررضا اشرفی؛ موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی (ره)، قم: چاپ اول، 1389.
36. _____________؛ خود‌شناسی برای خود‌سازی؛ قم: موسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی w، چاپ سیزدهم، 1386.
37. _____________؛ سفر به سرزمين هزار آيين؛ تدوين و نگارش: اصغر عرفان؛ قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني w، چاپ اول، 1386.
38. _____________؛ آموزش عقايد؛ (دوره سه جلدي در يك مجلد)؛ قم: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ هفدهم، 1384.
39. مصباح، مجتبی و دیگران؛ فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی؛ قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی w، چاپ دوم، 1391.
40. مطهری، مرتضی؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ تهران: صدرا، چاپ هفدهم، 1391.
41. _________؛ اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب؛ تهران: صدرا، چاپ بیست ونهم، 1389.
42. _________؛ سیری در نهج البلاغه؛ تهران: صدرا، چاپ چهل وهشتم، 1390.
43. _________؛ فلسفه تاریخ؛ تهران: صدرا، چاپ هجدهم، 1390.
44. _________؛ جهان‌بینی توحیدی؛ تهران: صدرا، چاپ سی و دوم، 1390.
45. _________؛ مسئله حجاب؛ تهران: صدرا، چاپ نودو هفتم، 1391.

پی نوشت‌ها

دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و علوم تربیتی  Roohollah127@gmail.com .

[1] .Sex Education.

[2]. Sex Instruction.

[3].Sex instinct.

[4].پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) در این رابطه می فرمایند:اُنظُر فِی اَیّ نَصابِ تَضَعُ وَلَدکَ فَاِنَّ العِرقَ دَسَّاس»؛ بنگر فرزند خود را کجا قرار می‌دهی که عرق پنهانی تأثیر می‌گذارد(مجلسی،1404، 76،245). همچنین در روایت دیگری  از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) چنین آمده است: «تَخَیَّروا لِنُطَفِکُم فَاِنَّ العِرقَ دَسَّاسُ»؛ برای نطفه‌های خود (همسر مناسب) انتخاب کنید که عِرق پنهانی تأثیر دارد(همان).

[5].gender identity.

[6].paraphilia.

[7]. Vaginismus. 

[8].borderline personality disorder.   

[9].transvestic fetishism.