تبیین اجمالی پیامدهای رفتاری نماز

مقدمه

یکی از ابعاد فطرت آدمی، بُعد نیایش و پرستش است و نماز متداول‌ترین و زیباترین تجلی عبادت و پرستش آدمی است. یكی‌ از بهترین‌ و اساسی‌ترین‌ روش‌های‌ ارتباط با پروردگار بزرگ‌، نماز است‌. در آن‌ زمان‌ كه‌ انسان‌ خود را نیازمند به‌ یك‌ نیروی‌ فراتر از ماده‌ می‌یابد، رو به‌سوی‌ پروردگار دانا، توانا و مهربان‌ می‌آورد، با او به‌ راز و نیاز می‌پردازد و او را به‌ یاری‌ می‌طلبد. نماز، روح‌ و روان‌ انسان‌ را در برابر عوامل‌ شرك‌زا و آلوده‌کننده‌ای‌ كه‌ در زندگی‌ روزانه‌ با آنها مواجه‌ است‌ پاك‌ و منزه‌ نگاه‌می‌دارد. (ملکیان، 1382، 63-71). اگر تربیت دینی بتواند از نظر محتوا،‌ اجرا و روش‌ها با نیازهای جدید كودكان و نوجوانان منطبق شود و در متن خود، نوآوری و تازگی را به همراه داشته باشد،‌ گام مؤثری در جهت جذب نسل جوان به دین‌داری و دین برداشته است. به گفته رهبر انقلاب، امروزه در دنیا در زنده‌ترین مسائل و علوم مورد احتیاج مردم، ساعت به ساعت روش‌های نو را پیش می‌آورند؛ روش‌ها دائم عوض می‌شوند و حرف‌های نو به نو می‌آیند؛ ‌ما چطور می‌خواهیم حرف خودمان را به همان روشی كه با مردم پنجاه سال قبل گفته می‌شد، در میان گذاریم (خامنه‌ای، علی،1380، 231). با توجه به مبانی تئوریك یاد شده و تحقیقات انجام شده دربارة تبیین اجمالی تأثیرات رفتاری نماز، آن را تحلیل و ارائه می‌نماییم.

بیان مسئله

یكی‌ از بهترین‌ و اساسی‌ترین‌ راه‌های‌ ارتباط با پروردگار بزرگ‌، نماز است‌. در آن‌ زمان‌ كه‌ انسان،‌ خود را نیازمند به‌ یك‌ نیروی‌ فراتر از ماده‌ می‌یابد، رو به‌سوی‌ پروردگار دانا، توانا و مهربان‌ می‌آورد، با او به‌ راز و نیاز می‌پردازد و او را به‌ یاری‌ می‌طلبد. نماز موجب‌ ارتباط قلبی‌ انسان‌ با خداست‌ و نقش‌ بسیار سازنده‌ای‌ در تربیت‌ روح‌ و اخلاق‌ انسان‌ دارد. نماز، روح‌ و روان‌ انسان‌ را در برابر عوامل‌ شرك‌زا و آلوده‌کننده‌ای‌ كه‌ در زندگی‌ روزانه‌ با آنها مواجه‌ است،‌ پاك‌ و منزه‌ نگاه ‌می‌دارد. همان‌گونه‌ كه‌ وقتی‌ دست‌، لباس‌، صورت‌، سر و پا و گاهی‌ تمام جسم‌ انسان‌ در هنگام‌ كاركردن‌ آلوده ‌می‌شود، او به‌ شست‌ و شو و پاكیزه‌ کردن آنها اقدام‌ می‌كند، روح‌ و روان‌ انسان نیز ممكن‌ است‌ آلوده‌ به‌ هوس‌های تحریک‌شده‌ و افسارگسیخته‌، خودخواهی‌ها، غرور، عقده ناشی‌ از شكست‌ و ناكامی‌، حسد، كینه‌، انتقام‌ و صدها موارد دیگر شود که انسان‌ را از راه‌ راست‌ زندگی‌ و پاكی‌، به راه‌ فساد می‌كشاند و از یاد خدا غافل‌ می‌كند. برای‌ رها شدن‌ از این‌ آلودگی‌ها همان‌طور كه‌ فرد، لباس‌ و تن‌ خود را می‌شوید، دل‌ و جان‌ خود را نیز با خواندن‌ نماز، پاكیزه‌ و خود را به‌ خدا نزدیک می‌کند‌ و روح‌ آلوده‌ خود را شست‌وشو می‌دهد. انسان‌ پس‌ از خواندن‌ نماز به‌ ذكر دعا، تسبیح خداوند‌ می‌پردازد و این‌ خود برای‌ مدتی‌ پس‌ از نماز به‌ ادامه‌ آرامش‌ روانی‌ كمك‌ می‌كند؛ انسان‌ در دعا با خدای‌ خود به‌ راز و نیاز می‌پردازد و از مشکلاتی‌ كه‌ در زندگی،‌ او را ناراحت‌ و مضطرب‌ كرده‌ است‌، به‌ درگاهش پناه ‌می‌برد (فهری، 1359).

لیاقت‌دار در تحقیقی، ضمن تشریح جایگاه و اهمیت نماز از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) به پانزده مورد از آثار روحی و روانی نماز در نظام تعلیم و تربیت اسلامی اشاره کرده است. به‌علاوه ضمن اشاره به نقش و جایگاه مساجد در دانشگاه‌ها در طول مبارزات مردم مسلمان ایران و از جمله دانشگاهیان مسلمان، بر این نكته تأكید می‌کند كه جهت ارتقاء و توسعه فرهنگ نماز در دانشگاه‌ها، لازم است از روش‌ها و راهكارهای متناسب با شرایط زمان، مكان و موقعیت دانشگاه‌ها استفاده كرد (لیاقت‌دار، 1380، 31-41).

آقایان چاوشی و همکاران (1387، 149-156) ونوربالا (1387، 47-57) اهمیت نماز را نشان دادند.

پیامدهای رفتاری نماز

از جمله، آثار رفتاری نماز را می‌توان به اجمال شامل موارد زیر دانست:

1. تعادل پایدار روانی: آدمی در مصاف با زندگی و رویدادهای آن، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهد كه بعضاً با حفظ تسلط و كنترل موقعیت، آنها را به‌گونه‌ای حل می‌کند و در مواردی دیگر، از موقعیت مذكور، متأثر شده و تحت‌الشعاع آن قرار می‌گیرد و به اصطلاح، تعادل خود را از دست می‌دهد و برای دست‌یابی به تعادل مجدد، نیاز به زمان مقتضی و ابتكار مناسب دارد. در حدیثی از رسول اكرم صلّی‌الله علیه‌وآله چنین آمده است: «دل فرزند آدم همچون گنجشك است و هر روز هفت بار دگرگون می‌شود»؛ و یا در روایتی دیگر فرمودند: «دل مانند ریشه‌ای در بیابانی به درختی آویخته كه باد پیوسته آن را زیرورو می‌کند». نماز، چون موجب تقویت قلب نمازگزار است، تعادل درون او را حفظ نموده و آن را پایدار می‌سازد (خمینی،1360).

2. تقویت مسئولیت اجتماعی: انسان، موجودی مدنی‌الطبع است و ذاتاً گرایش به ارتباط‌های اجتماعی دارد. جوهره تعالیم دین نیز، ناظر به پرورش ابعاد فردی و اجتماعی انسان است. بر این اساس، نماز كه علم و نشانه دین است، لزوماً باید با مسائل مهم اجتماعی، نظیر مسئولیت‌پذیری، ارتباطی معنادار داشته باشد. شاید این‌گونه بتوان تعبیر و تبیین نمود كه نماز با حفظ شرایط آن، موجب لطافت روح، رقت دل و تیزی احساسات می‌شود. راز و نیاز با خدا در روح و روان آدمی، تأثیراتی، همچون حساس شدن نسبت به عالم هستی و احساس هم‌نوایی با دیگران ایجاد می‌کند و در نتیجه، آمادگی لازم برای احساس وظیفه و مسئولیت نسبت به دیگران، به وجود می‌آورد و محركی برای رسیدگی به دردها و رنجهای مجرمین می‌شود. اهمیتی كه نماز جماعت در سفارش‌های معصومین علیهم‌السلام یافته، شاید ازآن‌رو است كه علاوه بر عبادات و انجام تكالیف الهی، مردم به دردها و رنج‌های یكدیگر آگاه شده و می‌توانند در رفع آنها بكوشند. در روایت آمده است كه رسول خدا صلّی‌الله تعالی علیه‌وآله به نماز جماعت مشغول بود، چون صدای گریه طفلی به گوشش رسید، نماز را زودتر به پایان برد تا مادر آن كودك كه در نماز جماعت حاضر بوده، سراغ فرزندش رود و او را آرام كند. چنین احساس مسئولیتی نه‌تنها نسبت به مسلمانان بلكه نسبت به سایر موجودات نیز مورد تأكید شارع مقدس اسلام است. در باب احساس مسئولیت اجتماعی و آثار معنوی آن، مطالب مفصلی در منابع اسلامی آمده است. نكته بسیار مهم این است كه روح مسئولیت اجتماعی در اولیای الهی، خود از توجه به خدا و ارتباط با او سرچشمه می‌گیرد كه نماز، تجلی كامل چنین رابطه‌ای است. همان بندگان خاصی كه به حقیقت در نماز، یاد خدا بودند و در روابط و مناسبات اجتماعی نیز زیباترین و لطیف‌ترین توجه را به نیازها و دردهای مردم، مبذول داشتند. شاید حدیث زیر بیانگر چنین توجهی باشد كه پیامبر صلّی‌الله علیه‌وآله فرمودند: «وقتی كسی در نماز پیشوای مردم شد، نماز را سبك گیرد كه در میان كسان، كوچك و بزرگ، بیمار و ناتوان و حاجتمند هست و هر وقت برای خود نماز گزارد، هر چه خواهد طول دهد».

3. عامل‌ پیشگیری‌ از انحرافات‌: خداوند در سوره‌ عنكبوت‌ آیه‌ 45 می‌فرمایند: «آنچه‌ را از كتاب‌ آسمانی‌ قرآن‌ بر تو وحی‌ شد بر خلق‌ تلاوت‌ كن‌ و نماز را (كه‌ بزرگ‌ترین‌ عبادت‌ خداوند است‌) به‌جای‌ آر كه‌ همانا نماز است‌ كه‌ اهل‌ نماز را از هر كار زشت‌ و منكر بازمی‌دارد و همانا ذكر خدا بزرگ‌تر (و برتر از اندیشه‌خلق‌) است‌ و خدا بر هر چه‌ كنید آگاه است». نماز به‌ انسان‌ شناخت‌ و قرب‌ می‌دهد و این‌ نزدیكی‌ سبب‌ می‌شود تا معرفت فرد به‌ زشت‌ بودن‌ گناه‌ شدید شود و انسان‌ را از گناهان‌ بازدارد و به‌ او جهت‌ دهد تا در صراط مستقیم‌ گام بردارد و هرگز از این‌ راه‌ به‌ گمراهی کشیده‌ نشود. یك‌ فرد معتقد و مذهبی‌ كه‌ نماز را به‌جای‌ می‌آورد، كمتر در معرض فشارهای‌ روانی‌، افسردگی‌ و اضطراب قرار می‌گیرد و هرگز به‌ بزهكاری‌، اعتیاد و دیگر انحرافات‌ اجتماعی‌ روی نمی‌آورد. فرد معتقد می‌داند كه‌ با توکل به‌ خداوند از طریق‌ نماز، دعا، نیایش و‌ مطلب‌ حاجت‌ از خداوند، احساس‌ بهتری پیدا خواهد كرد. او احساس‌ می‌كند که در انجام‌ كارها موفق‌تر، بانشاط‌تر، امیدوارتر، پرانرژی‌تر و آرام‌ بوده‌ و حرکات‌ سنجیده‌ و مطابق‌ با واقعیت‌ها را خواهد داشت (شرفی، 1379، 14)‌.

عامل‌ صبر و بردباری در برابر مشكلات:‌اعتقاد به‌ قدرت‌ لایزال‌ الهی‌ و نیایش‌ و راز و نیاز با خدا به‌ انسان‌ در برابر مشکلات،‌ قدرت‌ تحمل‌ می‌دهد. خداوند در سوره‌ بقره‌ آیه‌ 154 می‌فرماید: «ای‌ اهل‌ ایمان‌ در پیشرفت‌ كار خود، صبر و مقاومت ‌پیشه‌ كنید و به‌ ذكر خدا و نماز توسل‌ جویید كه‌ خدا یاور صابران است». خداوند در سوره‌ بقره‌ آیه‌های‌ 17 و 18 می‌فرمایند: «آنان‌ كه‌ چون‌ به حادثه‌ سخت‌ و ناگواری‌ دچار شوند، صبوری‌ پیشه‌ كنند و گویند ما به‌ فرمان‌ خدا آمده‌ و به‌سوی‌ او رجوع‌ خواهیم‌ كرد، آن‌ گروه‌اند که به‌ ایشان‌ درودهاست‌ از جانب پروردگار و رحمت‌ خاص‌؛ و آنها خود هدایت‌ یافتگانند». خداوند در سوره‌ بقره‌ آیه‌ 45 می‌فرمایند: «از خدا یاری‌ بخواهید و در كارها صبر و تحمل‌ كنید و نماز به جای‌ آورید، چراکه‌ امر نماز در دین، سخت‌ مهم‌ و بزرگ‌ خواهد بود و کاری دشوار، مگر برای خداپرستان بهتر است» (الطباطبایی، 74،257).

جمع‌بندی

و از بررسی مطالب و تحقیقات به نکته‌های زیر رسیدیم:

1. روح، اساس، هدف، مقدمه، نتیجه و بالاخره فلسفه نماز، همان یاد خدا است؛ 2. نماز وسیله شست‌وشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است؛ 3. نماز سدی در برابر گناهان آینده است؛ 4. نماز، غفلت‌زدا است؛ 5. نماز خودبینی و كبر را درهم می‌شکند؛ 6. نماز وسیله پرورش فضایل اخلاقی و تكامل معنوی انسان است؛ 7. نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح می‌دهد؛ 8. نماز قطع‌نظر از محتوای خودش با توجه به شرایط صحت، دعوت به پاک‌سازی زندگی می‌کند؛ 9. نماز روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند.

منابع

* قرآن کریم

* نهج‌البلاغه

1. آقایانی چاوشی، اکبر و دیگران؛ «بررسى رابطه نماز با جهت‌گیری مذهبى و سلامت روان»؛ مجله علوم رفتاری؛ دوره 2، ش 2،1387، 149- 156.

2. باقری، خسرو؛ «گزارش تحقیق پژوهشی برای دست‌یابی به فلسفه آموزش‌وپرورش جمهوری اسلامی»؛ نشریه شماره 326 مؤسسه پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی؛ 1380،25-36.

3. به‌ناکار، بختیار و همكاران؛ «نگرش دانشجویان دانشكده علوم پزشكی فسا نسبت به اثربخشی نماز»؛ مجله‌ طب و تزكیه؛ ش 43،1380، ص 84-88.

4. خامنه‌ای، علی؛ تعلیم تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری؛ ج 1، گروه پژوهشی وزارت آموزش‌وپرورش؛ 1381.

5. شرفی، محمدرضا؛ «مبانی و آثار روان‏شناسی نماز»؛ ماهنامه تربیت؛ وزارت آموزش‌وپرورش، شماره‏ دی، 1379، ص 14.

6. الطباطبائی، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج 6، 7، 10، قم: جماعه المدرّسین فی الحوزه العلمیّه، 1386.

7. فهری، سیداحمد؛ پرواز در ملكوت، مشتمل بر آداب‌الصلوه امام خمینی؛ تهران: نهضت زنان مسلمان، 1359.

8. لیاقت‌دار، محمد جواد؛ «نماز و بهداشت روانی از دیدگاه امام علی (ع)»؛ پژوهش دینی؛ شماره 5،1380، 31-46.

9. المجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ ج 26، بیروت: دار احیاء التراث العربی،1403.

10. ملكیان، مصطفی؛ «مردم سالاری و معنویت»؛ مجله بازتاب اندیشه؛ ش 41، قم: شهریور 1382،63-71.

11. نوربالا، احمدعلی و دیگران؛ «اعتباریابی پرسش‌نامه 28 سؤالی سلامت عمومی به عنوان ابزار غربالگری اختلالات روانپزشكی در شهر تهران»؛ مجله پژوهشی حكیم؛ ش 4، دوره یازدهم، ص 47 ـ 53 زمستان 1387.