راه‌کارهای نهادینه‌سازی مناسک دینی شاد با تکیه بر آیات و روایات

نویسندگان: علی انجم‌شعاع (پژوهشگر و دانش‌پژوه سطح 4 حوزه علمیه قم  Email: a.a.shoa@gmail.com.)

محمدجواد حسنی (پژوهشگر و دانش‌پژوه سطح 4 حوزه علمیه قم.)

چکیده

دین اسلام، به‌عنوان جامع‌ترین برنامه زندگی، به مدیریت شادی و غم در میان پیروان خود توجه ویژه‌ای داشته است. اتهام غم‌زدگی مسلمانان، بررسی جایگاه شادی و تلاش عالمانه برای نهادینه کردن مناسک شادی‌آفرین را دوچندان می‌کند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر آیات و روایات، به دنبال معرفی و ارائه راهکار برای نهادینه کردن شادی در میان جامعه اسلامی است. در این راستا حکومت‌ها و مردم، هر یک وظایف و ابزارهایی برای تقویت این موضوع در اختیار دارند. در این تحقیق برای نخستین‌بار، با تقسیم‌کار میان مردم و نهادهای حکومتی، راهکارهایی به‌صورت منظم ارائه شده است. این پژوهش پس از شناسایی و معرفی اجمالی مناسک شاد دینی، به عوامل زمینه‌ساز حکومتی و اقدامات مردم‌نهاد برای رسوخ شادی بیشتر در فرهنگ جامعه پرداخته شده است.

واژگان کلیدی: عید، جشن تکلیف، ولیمه، عید غدیر، جشن میلاد معصومان (علیهم السلام).

مقدمه

اسلام، دینی جامع و همگانی بوده و برای تمامی عرصه‌های زندگی انسان برنامه‌هایی را ترسیم نموده است. یکی از این برنامه‌ها که در روحیة افراد تأثیر به‌سزایی دارد، مناسک شادی‌آفرین است. بسیاری از مغرضان برای دلسرد کردن گروندگان به اسلام و حتی مسلمانان، همواره این آیین را دینی غم‌آلود معرفی می‌کنند. این فشار بر مذهب تشیع بیشتر به دلیل برگزاری سوگواری اهل‌بیت (علیهم السلام) است؛ چراکه این برنامه‌ها با ملاک‌های شادی در فضای برون‌دینی متفاوت است. لازم است مبلغان اسلامی در مقابل این هجمه، مناسک دینی شعف‌انگیز را که در منابع معتبر نیز مورد تأکید هستند، به‌عنوان جلوه زیبای اسلام به مخاطبان عرضه کنند؛ بر این اساس، شناسایی این مناسک و به‌کارگیری راهکار‌های عملیاتی برای گسترش و نهادینه‌سازی این مناسبت‌ها در میان اقشار مختلف جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است.

در دوران معاصر تألیفات قابل‌توجهی با موضوع شادی در اسلام نگارش یافته که می‌توان به کتاب «شادی‌های شیعه» و «الگوى شادى از نگاه قرآن و حديث‌»^[1] به‌عنوان مهم‌ترین آثار در این حوزه معرفی کرد. در این‌گونه آثار، تأکید بر گردآوری آیات و روایات با محوریت موضوع شادی بوده؛ اما نوشتار حاضر تلاش می‌کند برای عملیاتی کردن شادی و نشاط در جامعه راهکارهایی را ارائه دهد.

نوشتار حاضر در بخش اول با تقسیم انواع شادی‌های دینی به فردی و اجتماعی، به معرفی برخی از این مناسک شاد پرداخته و در بخش دوم با تفکیک متصدیان حکومتی و مردمی به ارائه راهکارهای نهادینه‌سازی شادی در جامعه پرداخته است.

فصل اول: مناسک دینی شاد بر اساس آیات و روایات

در فرهنگ اسلامی، عوامل شادی‌آفرین فراوانی برای ایجاد نشاط در جامعه مورد توجه قرار گرفته‌اند. برخی از این مناسک توسط شارع تأسیس شده و بعضی دیگر که در میان مردم رایج بوده، مورد تأکید دین قرار گرفته است. با نگاهی گذرا به انواع عوامل، می‌توان آنها را در قالب فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار داد.

الف) مناسک شاد فردی

برخی وقایع شخصی در وجود انسان و اطرافیان، شادی و نشاط روحی ایجاد می‌کند. ازآنجاکه در این‌گونه مناسبت‌ها مانند ازدواج، شرایط فرد، محور و بهانه برگزاری آن مراسم است؛ از این‌رو این مناسک ذیل عنوان فردی قرار گرفته‌اند؛ به‌طورمعمول، این شادی‌آفرینی با برگزاری مهمانی و اطعام دوستان و خویشان همراه است. در ادامه برخی از این مناسک معرفی شده و مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

1. جشن ازدواج

یکی از مشهورترین مراسم شادی‌آفرین در میان ادیان و اقوام مختلف بشری، جشن ازدواج است. اسلام نیز تأکید فراوانی بر ازدواج داشته تا جایی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را بخش مهمی از سنت معرفی کرده است (شعیری، 101). برای این منسک دینی، آداب فراوانی بیان شده که یکی از آنها، برگزاری این جشن در قالب ولیمه و اطعام مؤمنان است. بزرگداشت این سنت را می‌توان در روایات متعددی مانند گزارش کلینی پیرامون ولیمه عروسی مشاهده نمود: مردی به امام صادق عرض کرد: «ما در غذای عروسی رایحه‌ای می‌یابیم که در سایر غذاها نیست»؛ امام فرمودند: «هیچ عروسی نیست که در آن شتر، گاو یا گوسفندی ذبح کنند؛ مگر آنکه خداوند فرشته‌ای را برمی‌انگیزد که با او قیراطی از مشک بهشتی است و او مأمور است غذای عروسی را معطر سازد، این همان رایحه‌ای است که تو استشمام کردی» (کلینی، 1407 ق، 6، 282).

حتی در برخی روایات بر استحباب تکرار ولیمه عروسی تا دو روز سفارش شده و آن را مصداق احسان و نیکی دانسته‌اند (ابن‌بابویه، 1362 ق، 1، 313). یکی دیگر از آداب این جشن، دعوت از عموم مردم است، نه اینکه فقط گروهی مانند ثروتمندان دعوت شوند (کلینی، 1407 ق، 6، 282)؛ بنابراین می‌توان جشن عروسی همراه با برگزاری مهمانی و ولیمه را به‌عنوان یکی از مناسک شادی‌آفرین و مورد تأکید اسلام معرفی نمود.

2. ولیمه حج

انجام مناسک حج را می‌توان از برنامه‌های دینی شادی‌آفرین معرفی نمود. بی‌تردید پس از اتمام مناسک حج، شادی درونی و معنوی برای حاجی ایجاد خواهد شد که تجربه‌های شخصی و بررسی حال افراد، این مسئله را تصدیق می‌کند. این شادی پس از بازگشت حاجی به موطن خود با یک عمل مستحب که همان دادن ولیمه است، تکمیل می‌شود. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) دراین‌باره می‌فرمایند: «لا وَليمَةَ إلّا في خَمسٍ: في عُرسٍ، أو خُرسٍ، أو عِذارٍ، أو وِكارٍ، أو رِكازٍ... وَالرِّكازُ الرَّجُلُ يَقدِمُ مِن مَكَّةَ» (ولیمه دادن در پنج چیز است: عروسی، خُرس و عِذار و و کار و رِکاز... و رِکاز یعنی بازگشت حاجی از سفر مکه) (ابن‌بابویه، 1413 ق، 3، 402). برگزاری مهمانی در بازگشت از سفر حج و دیدار اقوام و آشنایان به بهانه اطعام و ولیمه، شادی این سفر معنوی را برای حاجی تکمیل نموده و آن را با دیگران به اشتراک خواهد گذاشت.

3. جشن تولد و تکلیف

تولد یک فرزند می‌تواند موجب تحول و شادی در فضای روحی افراد خانواده شود. یکی از مراسم‌هایی که شادی درون خانواده را با اطرافیان به اشتراک می‌گذارد، برگزاری مراسم ولیمه برای تولد و عقیقه فرزندان تازه متولد شده است. در روایتی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بر دادن ولیمه در این دو مناسبت تأکید شده است: «لا وَليمَةَ إلّا في خَمسٍ: في عُرسٍ، أو خُرسٍ، أو عِذارٍ، أو وِكارٍ، أو رِكازٍ ... و الخُرسُ النِّفاسُ بِالوَلَدِ و َالعِذارُ الخِتانُ ...»(همان)؛ (ولیمه دادن در پنج چیز است: عروسی، خُرس و عِذار، وکار و رِکاز... و خُرس، یعنی ولادت فرزند و عِذار، یعنی ختنه کردن بچه ...).

مطلب مورد تأکید این روایت، برگزاری مهمانی و دادن ولیمه است. در این روایت برای ولادت، یک ولیمه و برای ختنه کردن، ولیمه‌ای دیگر تعیین شده است؛ البته از آنجا که استحباب ختنه کردن در روز هفتم ولادت و عقیقه کردن با یکدیگر مصادف است، ظاهراً منظور حضرت، همان اطعام از گوشت قربانی عقیقه است.

از چنین روایاتی نمی‌توان برگزاری هرساله این جشن‌ها و ولیمه‌ها را برداشت نمود؛ اما می‌توان برگزاری یک‌بار آن را مورد تأیید اسلام دانست؛ البته یادکرد این واقعه در فضای دینی خالی از لطف نیست، مانند برگزاری جشن‌های تکلیف که درواقع جشن تولد نه‌سالگی و یا پانزده‌سالگی نوبالغان بوده و آنها را در تشویق و توجه به امور دینی یاری خواهد نمود، بر اساس برخی گزارش‌ها، عالمان بزرگ شیعه مانند سید بن طاووس برای فرزندان خود جشن تکلیف برگزار کرده و به همین مناسبت صدقه فراوانی به فقراء داده‌اند (ابن طاووس، 1370 ق، 1، 87)؛ بنابراین یکی از عوامل فردی شادی‌آفرین، برگزاری مهمانی و اطعام در ولادت، ختنه و جشن تکلیف فرزندان است.

ب) مناسک شاد اجتماعی

در فرهنگ اسلامی، افزون بر وقایع شادی‌آفرین شخصی، برخی مناسک شاد اجتماعی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. منظور از اجتماعی بودن این مناسبت‌ها، درگیر بودن اقشار مختلف جامعه دینی با این مناسک است. تقید به برپایی و بزرگداشت این مناسبت‌ها توسط معصومان (علیهم السلام) و بیان آداب و اعمال خاص عبادی دراین‌باره نشان از اهمیت اعیاد و شادی‌ها در فرهنگ دینی، به‌ویژه در میان شیعیان دارد.

1. عید رمضان، عید فطر و عید مبعث

ماه مبارک رمضان یکی از مهم‌ترین موسم‌های عبادت و بندگی خداوند است. این دوره ویژه بندگی، در کلمات معصومان (علیهم السلام) مورد توجه قرارگرفته و در برخی روایات از آن به‌عنوان عید یاد شده است. امام باقر (علیه السلام) دراین‌باره می‌فرمایند: «وَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ‌ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَثَلًا وَ عِيدا»؛و آن ماهی است که قرآن در آن نازل شده [و] خداوند عزوجل آن را مثل و عید قرار داده است (ابن بابویه، 1413 ق، 2، 172). بدون تردید شادی و نشاط معنوی که در ماه مبارک رمضان برای مؤمنان ایجاد می‌شود، غیرقابل‌انکار است و پایان یافتن عید رمضان با عید فطر، این شادی را دوچندان خواهد نمود.

عید فطر نیز از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان است.^[2] درواقع عید فطر، جشن شکرگزاری برای خداوند به خاطر توفیق عبادت و طاعت اوست (سید رضی، 1414 ق، 515). برخی اعمال و آداب، مانند نماز عید، یاد خدا و همچنین پرداخت زکات  در این روز مورد تأکید قرار گرفته است (ابن‌بابویه، 1413 ق، 1، 517).

 عید مبعث نیز از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان است؛ در فرهنگ شیعی روز مبعث (۲۷ رجب)، بزرگ داشته می‌شود و جشن‌هایی به همین مناسبت برگزار می‌شود. این روز در ایران و برخی استان‌های عراق تعطیل رسمی است.

2. عید قربان

عید قربان از اعیاد مهم اسلامی است که نزد همه گروه‌ها و فرقه‌ها قابل‌احترام است. این جشن تاریخچه‌ای فراتر از دوره اسلامی دارد و درواقع به امضای شرع رسیده و خرافه و رفتارهای شرک‌آلود آن پالایش شده است. امام سجاد (علیه السلام) درباره عید قربان می‌فرمایند: «اللّهُمّ هَذَا يَوْمٌ مُبَارَكٌ مَيْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ مُجْتَمِعُونَ فِي أَقْطَارِ أَرْضِكَ، يَشْهَدُ السّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطّالِبُ وَ الرّاغِبُ وَ الرّاهِبُ وَ أَنْتَ النّاظِرُ فِي حَوَائِجِهِمْ، فَأَسْأَلُكَ بِجُودِكَ وَ كَرَمِكَ وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُكَ عَلَيْكَ أَنْ تُصَلّيَ عَلَى مُحَمّدٍ وَ آلِهِ» (امام زین العابدین (علیه السلام)؛ 1374 ، 234)؛ خدايا اين، روزى مبارك و بامیمنت است و مسلمين در اطراف زمين تو در اين روز مجتمع‌اند: مسئلت‌كننده و خواهنده و اميدوار و ترسنده ايشان، همه در يكجا براى نماز حاضر مى‌شوند و ناظر در حوائج ايشان توئى؛ پس ترا به جود و كرمت و آسانى مسئلتم پيش تو سؤال مى‌كنم كه بر محمد و آلش رحمت فرستى. این روز که در روایات به «عید أضحی» مشهور است، اختصاصی به حاجیان قربانی‌کننده در مناسک حج نداشته و همان‌طور که در دعای نماز عید قربان تصریح شده (جعلته للمسلمین عیدا) یک جشن عمومی برای همه مسلمانان است. این عید و منسک شاد نیز دارای آداب و اعمال عبادی خاصی است که امروزه نیز مورد توجه مسلمانان قرار دارد.

3. عید غدیر

عید غدیر که یادروز انتصاب امام علی (علیه السلام) به امارت مؤمنان است نیز از بزرگ‌ترین اعیاد درون مذهبی محسوب می‌شود. امام صادق (علیه السلام) در وصف این روز می‌فرمایند: «روز غدیر خم، عید بزرگ خداست. خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است» (طوسی، 1407 ق، 3، 143).

تأکید معصومان (علیهم السلام) بر عید گرفتن این روز و بیان آداب عیدانه (ابن‌بابویه، 1362، 1، 264) مانند روزه شکر، عظمت این عید را در ذهن شیعیان ماندگار کرده است. نخستین بار که شیعیان در قالب حکومت آل‌بویه، زمام امور را به دست گرفتند، برای نشان دادن جایگاه این عید، آن را تعطیل و جشن عمومی اعلام کرده و نهادهای حکومتی و مردم را به برگزاری جشن‌ها و آذین‌بندی شهرها ترغیب کردند (ابن کثیر، 11، 276). این سیره تا امروز در سراسر دنیا توسط شیعیان پیگیری شده و هر سال بر شکوه آن می‌افزایند.

4. عید جمعه

روز جمعه در کلمات معصومان (علیهم السلام) از اعیاد بزرگ شمرده شده و در کنار اعیاد دیگر مانند قربان و فطر معرفی شده است. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در خطبه‌ای روز جمعه را چنین توصیف می‌کنند: «أَلَا إِنَّ هَذَا الْيَوْمَ يَوْمٌ جَعَلَهُ اللَّهُ لَكُمْ عِيداً وَ هُوَ سَيِّدُ أَيَّامِكُمْ‌ وَ أَفْضَلُ أَعْيَادِكُمْ وَ قَدْ أَمَرَكُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ بِالسَّعْيِ فِيهِ إِلَى ذِكْرِهِ»؛ آگاه باشید! خداوند این روز را براى شما عید قرار داده است و آن سید تمام روزها و برتر از تمام عیدهاى شماست و خداوند در کتابش شما را به تلاش در یاد خود امر کرده است(ابن بابویه، 1362، 1، 264). با توجه به آداب عیدگونه این روز، مانند غسل، نماز و استعمال عطر، پوشش شایسته، اصلاح موها و گرفتن ناخن‌ها‌ (کلینی، 1407 ق، 3، 417)، جمعه را می‌توان یکی از روزهای شاد برای مسلمانان معرفی نمود.

5. جشن میلاد معصومان (علیهم السلام)

گزارش‌های متعددی پیرامون شادی اهل‌بیت (علیهم السلام) هنگام ولادت فرزندانشان وجود دارد؛ تا جایی که تهنیت الهی را در پی داشته، مانند آنچه در ولادت امام حسن (علیه السلام) در منابع گزارش شده است (ابن‌بابویه، 1376، 135)؛ به‌طورقطع، ارتباط عاطفی وثیقی میان شیعیان و اهل‌بیت (علیهم السلام) برقرار است؛ این رابطه سبب می‌شود که شیعیان در زمان سرور معصومان (علیهم السلام) خرسند بوده و به برگزاری مراسم‌های ذکر و شادی بپردازند؛ بر همین اساس امام علی (علیه السلام) در روایتی می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اطَّلَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِيعَةً يَنْصُرُونَنَا وَ يَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا ...» (مجلسی، 1403 ق، 65، 17). امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این عبارت که از فرازهای پایانی حدیث مشهور اربعمائه بوده، به بیان ویژگی شیعیان پرداخته و شاد شدن آنها را در شادی اهل‌بیت (علیهم السلام) مورد تصریح قرار داده‌اند. امروزه مجالس جشن میلاد پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) مصداقی برای مجالس ذکر و نقل احادیث ایشان است که تاییداتی در روایات (ر.ک: حمیری، 1413 ق، 36) نیز برای آن وجود دارد.

1. درباره جشن نوروز، روایاتی در منابع حدیثی وجود دارد (ابن‌بابویه، 1413 ق، 3، 300). این مراسم که پیش از اسلام نیز دارای سابقه بوده، در فرهنگ اسلامی داخل شده و برخی روایات، آداب و اذکار ویژه‌ را برای آن ذکر کرده‌اند؛ البته در این موضوع اختلاف‌نظرهایی وجود دارد که ناشی از اختلاف در روایات است؛ بر اساس روایات موافق با بزرگداشت این جشن، امامان معصوم (علیهم السلام) سعی در جهت‌دهی آن به سمت اعمال و کردار شایسته نموده‌اند. امام صادق (علیه السلام) به معلی بن خنیس از اصحاب خود سفارش می‌کنند: «إِذَا كَانَ يَوْمُ النَّيْرُوزِ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِيَابِكَ وَ تَطَيَّبْ بِأَطْيَبِ طِيبِكَ وَ تَكُونُ ذَلِكَ الْيَوْمَ صَائِما» (حر عاملی، 1409 ق، 8، 172)؛ چون نوروز شود؛ غسل کن و پاکیزه‌ترین جامه‌های خویش را بپوش و با بهترین بوهای خوش، خود را خوش‌بو گردان و در آن روز روزه بدار. آداب سفارش شده در این روز همانند دیگر اعیاد اسلامی است که عرف متشرعه با تطبیق این آداب، مانند صله‌رحم، تغییر پوشش، غسل کردن، روزه گرفتن و هدیه دادن را در عید نوروز انجام می‌دهند.

بنابر آنچه در این بخش مورد بررسی قرار گرفت، می‌توان از یک نگاه، مناسبت‌ها و مناسک دینی شاد را به دو دسته عمده فردی و اجتماعی تقسیم نمود. در نمونه‌های فردی، زمان و شرایط پیش‌آمده برای یک شخص می‌تواند یک مناسبت شاد را ایجاد کند؛ اما در موارد اجتماعی، دستور دین و سیره معصومان (علیهم السلام)، زمینه را برای ایجاد یک برنامه دینی شاد به‌وجود می‌آورد؛ بر این اساس شاید بتوان برخی از مناسبت‌های شاد ملی که جنبه دینی قوی دارند، مانند پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را جزو مناسک دینی شاد قلمداد نمود.

فصل دوم: الگوی نهادینه‌سازی مناسک دینی شاد

پس از معرفی اجمالی مناسک شادی که مورد تأیید شرع هستند، به بررسی راهکارهای نهادینه کردن این جشن‌ها در جامعه پرداخته می‌شود. توجه به این نکته ارزشمند است که امروزه در فرهنگ جوامع اسلامی فعالیت‌های بسیاری برای گسترش فرهنگ نشاط و سرور عمومی در حال انجام است؛ اما در نوشتار حاضر، این تلاش‌ها در قالب راهکارهای نظام‌مند ارائه می‌شود. در ادامه با تفکیک متصدیان، برخی از وظایف و راهکارهای حکومتی و اقدامات مردمی ارائه و بررسی خواهند شد.

الف) زمینه‌سازی حکومتی

در عرصه برگزاری و نهادینه کردن جشن‌های عمومی، غالباً مخاطب اصلی، حکومت‌ها و یا نهادهای شبه حکومتی هستند. این نهادها ابزارهای متعددی برای ترویج، نهادینه کردن و هدایت صحیح جشن‌ها در اختیار دارند. در ادامه به برخی از این فرصت‌ها پرداخته خواهد شد.

1. فرهنگ‌سازی رسانه‌ای

امروزه رسانه، یکی از مهم‌ترین و قدرتمندترین ابزار حکومت‌ها برای ایجاد و مدیریت فرهنگ جامعه محسوب می‌شود. ترویج رفتارهای شایسته و ایجاد شادی با تولید برنامه‌ها و آثار فرهنگی فاخر، یکی از مهم‌ترین نقش‌های رسانه، در نهادینه‌سازی مناسک شاد دینی است. پیراستن مراسم‌ها و شادی‌های دین‌پایه از خرافات، یکی دیگر از وظایف رسانه است. انواع رسانه بسته به نوع و تعداد مخاطب، نقش اساسی در مدیریت شادی جامعه ایفا می‌کنند؛ البته روشن است که رسانه‌های صوتی و تصویری می‌توانند کارآمدی بیشتری از خود نشان دهند و با بهره‌گیری از مسلمات مذهبی، مناسبت‌های دینی را برای مردم شادتر کنند؛ بنابراین ایجاد فضای سرور و نشاط در کنار تولید محتوای صحیح، ترویج و ایجاد شور بیشتر و خرافه‌زدایی از مهم‌ترین وظایف رسانه‌ای عمومی هستند.

2. تعطیلی عمومی

ایجاد شادی یک امر نفسانی و متأثر از فراهم بودن عوامل و شرایط مختلف است؛ از این‌رو قانون‌گذاری نمی‌تواند نقش چندانی در ایجاد شادی داشته باشد؛ به‌عبارت‌دیگر نمی‌توان با وضع یک قانون، مردم را به شاد بودن تکلیف کرد؛ البته برخی قوانین می‌توانند بسترساز ایجاد شادی و نشاط در جامعه شود. نمونه روشن آن، اعلام تعطیلی عمومی در مناسبت‌های شاد دینی است که تاریخچه آن به زمان وضع برخی مناسک باز می‌گردد؛ مانند دستور به ترک خریدوفروش در هنگام برگزاری مراسم نماز جمعه که قرآن به آن تصریح می‌کند (جمعه، 9)؛ پیشینه تعطیلی رسمی و فرمان شادی عمومی در برخی اعیاد مانند عید غدیر نیز به قرن پنجم و دروان حکومت آل‌بویه باز می‌گردد (ابن کثیر، 11، 276).

بی‌شک تعطیلی و فراغت مردم از کارهای روزمره می‌تواند زمینه‌ساز برگزاری پرشورتر مراسم جشن باشد. در چنین شرایطی هم مردم برای شرکت در جشن‌ها فرصت بیشتری داشته و هم برگزارکنندگان مراسم ‌های دینی که عموماً افراد داوطلب هستند، زمان و آرامش‌خاطر بیشتری برای فراهم کردن مقدمات می‌یابند. مقایسه میزان نشاط و مشارکت مردمی در جشن‌هایی که با تعطیلی رسمی همراه هستند با برخی مراسم‌های شاد که در روزهای غیر‌تعطیل برگزار می‌شوند، این موضوع را تصدیق می‌کند.

3. پیام‌های تبریک

امروزه برای ارسال و تبادل پیام، بسترهای گوناگونی وجود دارد. بسیاری از این ابزارها در اختیار مسئولان حکومتی و حتی توده مردم قرار گرفته است. سنت ارسال پیام تبریک در مناسبت‌ها و اعیاد اسلامی، توسط مسئولان حکومتی، نهادها و سازمان‌های دولتی به همتایان خود در کشورهای دیگر، یکی از راهکارهای توسعه و نهادینه‌سازی اعیاد در جوامع اسلامی به‌شمار می‌رود. بی‌شک محتوای این پیام‌ها نیز در انتقال این فرهنگ، تأثیرگذار بوده و مخاطب قرار دادن مردم آن کشورها می‌تواند در نشر عمومی و انعکاس این پیام‌ها در رسانه‌هایشان مؤثر باشد. تبادل این پیام‌ها و انعکاس هنرمندانه آن در رسانه‌ها می‌تواند جایگاه این مناسبت‌ها را در لایه‌های مختلف جامعه رسوخ دهد.

4. تزیین اماکن عمومی

پیراستن و آراستن شخصی، به مناسبت اعیاد اسلامی، مورد تأیید معصومان (علیهم السلام) بوده (کلینی، 1407 ق، 3، 424) و سنتی پسندیده به شمار می‌آید. این سنت دینی می‌تواند به اماکن عمومی که در اعیاد مورد مراجعه هستند، مانند مساجد و بقاع متبرکه و حتی منازل شخصی افراد نیز سرایت کند. درواقع این تغییر شادی‌آفرین می‌تواند مردم را به بزرگداشت اعیاد و ایجاد آرامش و شادی در میان آنها توجه دهد، البته در این راهکار مردم نیز با نظافت و آذین‌بندی اماکن خصوصی می‌توانند در ایجاد تغییر و زیباسازی فضای بصری شهرها سهیم باشند.

5. دیدارهای عمومی

یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای ایجاد شادی در میان مردم، رفع مشکلات فردی و گروهی ایشان است. اعیاد و مناسبت‌های مذهبی می‌تواند فرصتی شایسته برای ملاقات بدون واسطه مسئولان با مردم و پیگیری و حل مشکلات آنها باشد. بسترسازی این فرهنگ می‌تواند به تقویت جایگاه اعیاد در میان مردم کمک کند. حضور مسئولان شهری و کشوری در ساعاتی پیش یا پس از برگزاری نماز عید جمعه، فطر، قربان و غدیر، برای برطرف کردن گرفتاری ‌های مردم، شادی و ماندگاری بیشتری از این اعیاد در ذهن و فرهنگ جامعه ایجاد می‌کند.

6. ارتباط بین مناسک شاد با اقشار خاص

ایجاد رابطه معنوی میان مناسک دینی شاد با گروه‌ها و اقشار مختلف جامعه، می‌تواند نقش مهمی در نهادینه‌سازی اعیاد ایفا ‌کند. بی‌شک توجه خاص به پدران در عید میلاد امیرمؤمنان (علیه السلام)، زنان و مادران در عید میلاد حضرت زهرا B و دختران در سالروز میلاد حضرت معصومه B در نهادینه‌سازی و برگزاری پرشور‌تر این اعیاد نقش مهمی داشته است. این الگو در اعیاد دیگر مانند برگزاری جشن عید فطر ویژه نوبالغانی که در ماه رمضان روزه گرفته‌اند و یا توجه به حاجیان سال‌های قبل در عید قربان، می‌تواند افراد و خانواده‌های متعددی را با این مناسبت‌ها درگیر و نشاط و شور دوچندانی را در بین مردم ایجاد نماید. حکومت و نهادهای فرهنگی باید دقت داشته باشند که در ترویج این فرهنگ، عمومیت آن عید مورد خدشه واقع نشود؛ برای مثال توجه و احترام خاص به سادات در عید غدیر، از عمومیت آن نکاسته و همه جامعه در سرور و شادی این عید سهیم هستند.

7. خدمات رفاهی و اجتماعی ویژه

حکومت می‌تواند با ارائه برخی خدمات ویژه عیدانه در گسترش و نهادینه کردن آن مناسبت، نقش‌آفرینی کند. برای نمونه سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) در تکریم عید رمضان این‌گونه بوده است: «وَ کانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا دَخَلَ‌ شَهْرُ رَمَضَانَ‌ أَطْلَقَ‌ کلَ‌ أَسِیرٍ» زمانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد ماه رمضان می‌شدند همه اسیران را آزاد می‌کردند(ابن‌بابویه، 1413 ق، 2،99).

امروزه این رفتار پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) می‌تواند در عفو زندانیان غیرعمد و برخی خاطیان دستگاه‌های حکومتی و نظامی تبلور پیدا کند. این راه‌کار در مناسبت‌های خاص دینی، خانواده‌های زیادی را شاد کرده و همه‌ساله این عید یادآور آن شادی خواهد بود.

تخفیف در جرائم مالی که افراد موظف هستند به حکومت بپردازند نیز از مصادیق این خدمات ویژه است. همچنین سرعت بخشیدن در تکمیل و افتتاح برخی پروژه‌های خدماتی به مردم در مناسبت‌های دینی، کام مردم را در آن عید شیرین‌تر خواهد نمود. البته در همه این موارد توجه به این نکته اهمیت دارد که این خدمات نباید موجب اختلال در اداره جامعه و یا نقص در بخش دیگری از امور شود.

ب) اقدامات مردم‌نهاد

قبل از هر فعالیت حکومتی، مردم موظف هستند به‌عنوان مسلمان و مؤمن در گسترش مناسک شاد همت بگمارند. هدف اسلام از چنین برنامه‌هایی، ایجاد تفاوت در روحیه، منش و رفتار افراد در مناسک شاد با غیر آن است. تقسیم شادی در روابط میان‌فردی از اولویت‌های دین بوده و سفارش‌های فراوانی با موضوع پاداش شادکردن مؤمنان صادر شده است(محمدی ری‌شهری، 1392، 357)؛ در ادامه به برخی راهکارها و اقدامات مردمی که می‌تواند در توسعه و گسترش فرهنگ شادی در جامعه کمک کند، پرداخته خواهد شد.

1. هدیه، صدقه و قربانی

هدیه دادن از آداب مؤکد اسلامی است که هم‌زمانی آن با مناسک شاد دینی می‌تواند تأثیر به‌سزایی در نهادینه‌سازی آن در بین افراد جامعه داشته باشد. هدیه دادن دارای آثار اخلاقی فراوانی است که برخی از آن‌ها در کلام پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بیان شده است: «تَهادَوا تَحابُّوا، تَهادُوا فإنَّها تَذهَبُ بِالضَّغائنِ» (کلینی، 1407 ق، 5، 144 و همان، 5، 143 و ابن‌بابویه، 1378 ، 2، 74)؛ به يكديگر هديه دهيد تا نسبت به همديگر بامحبت شويد؛ به يكديگر هديه دهيد؛ زيرا هديه کینه‌ها را می‌برد. در این روایت، ایجاد فضای محبت و زدودن کینه‌ها و اختلافات بین افراد از فواید هدیه دادن شمرده شده است. هدیه دادن خود آدابی دارد که عمل به آنها، زیبایی و تأثیر بیشتری را در پی خواهد داشت (کلینی، 1407 ق، 5، 144). در بسیاری از جوامع اسلامی، دادن هدیه با عنوان عیدی به مناسبت اعیاد دینی به یک فرهنگ ماندگار تبدیل شده است؛ این فرهنگ در بین کودکان تأثیر بیشتری داشته و موجب نهادینه‌سازی و یادآوری آن منسک دینی در ذهن آنها خواهد شد.

صدقه نیز درواقع هدیه‌ای است که افراد به نیازمندان و مستحقان پرداخت می‌کنند. دادن صدقه در برخی مناسک دینی شاد، بخشی از آداب آن عید محسوب می‌شود (طوسی، 1407 ق، 3، 144).

 فطریه، یکی از شاخص‌ترین مصادیق صدقه در روز عید است. کمک به نیازمندان افزون بر رفع مشکلات آنها و ایراد شادی در زندگی‌شان در فرد پرداخت‌کننده نیز ایجاد نشاط معنوی خواهد کرد.

قربانی کردن و اهدای آن به مستمندان و آشنایان از راهکارهای ایجاد شور بیشتر در مناسبت‌های شاد دینی است. ذبح قربانی و اطعام از گوشت آن به نیازمندان در سخن خداوند و سیره معصومان مورد تأکید قرار گرفته است (حج، 36 و ابن‌بابویه، 1413 ق، 1، 521). قربانی کردن در عید قربان، جزو شعائر دینی شمرده شده و جلوه و گسترش بیشتری در بین افراد جامعه دارد (حج، 36). رفع نیاز مالی افراد مستمند و اعطای مال در قالب قربانی می‌تواند ایجاد نشاط معنوی روحی در میان افراد جامعه ایجاد کند. دادن عیدی به اطرافیان به‌ویژه کودکان، صدقه و تقسیم گوشت در بین نیازمندان می‌تواند برای طرفین افزون بر ایجاد سرور، ماندگاری بیشتری در اذهان افراد داشته باشد.

2. مهمانی، اطعام، صله‌رحم و ارتباط با برادران دینی

بسیاری از اعیاد نه‌تنها شادی شخصی، بلکه سرور و خوشحالی دسته‌جمعی را به همراه دارند. یکی از راه‌های دستیابی به چنین شادکامی، برگزاری مهمانی و هم‌نشینی با دوستان و اقوام است. مؤمنان با رویکرد تقسیم شادی با دیگران، اقدام به برگزاری مهمانی می‌نمایند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این‌باره می‌فرمایند: «هركه خداوند به او ثروتي دهد، بايد با آن به خويشانش رسيدگي كند و مهمان‌داري نمايد» (سید رضی، 1414 ق، 198 و کلینی، 1407 ق، 6، 285).

در این روایت، مهمانی دادن از تکالیف ثروتمندان شمرده شده است. این روش در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) (شعیری، 136) و اهل‌بیت (علیهم السلام) مشاهده می‌شود؛ تاجایی که نیامدن مهمان به منزل ایشان طی چند روز، موجب اندوهناک شدن ایشان می‌شد (دیلمی، 1412 ق، 1، 136)؛ بنابراین برگزاری مهمانی هم برای میزبان و هم برای مهمان می‌تواند سبب سرور و نشاط شود. اطعام دیگران، یکی دیگر از راه‌های نهادینه‌سازی مناسک شاد و مهم است. اهمیت این موضوع در کلمات اهل‌بیت (علیهم السلام) تا جایی است که مرحوم کلینی بابی را با عنوان «بَابُ فَضْلِ إِطْعَامِ‌ الطَّعَام‌» در کتاب خود ایجاد کرده و تعداد 12 روایت را در آن گزارش کرده است (کلینی، 1407 ق، 7، 331).

افطاری دادن در عید رمضان، یکی از مصادیق اطعام است. در دیگر مناسک شاد دینی، مانند ولیمه حج، جشن ازدواج، عید غدیر و عقیقه فرزندان نیز بر اطعام مؤمنان سفارش شده است (ابن‌بابویه، 1413 ق، 3، 142 و مجلسی، 1423 ق، 1، 209). امام صادق (علیه السلام) پیرامون اطعام خانواده در اعیاد چنین می‌فرمایند: «الإمام الصّادق (علیه السلام): ... لا يدع‌ أن‌ يكون‌ للعيد عندهم‌ فضل‌ في‌ الطّعام‌، أن يسنّي من ذلك شيئا لا يسنّي لهم في سائر الأيّام»؛ امام صادق (علیه السلام): ...[شایسته است مؤمن] این رسم را ترک نکند که به هنگام عيد، طعام بيشترى براى خانواده فراهم آورد و از چيزهايى كه در روزهاى معمولى نمى‌خريده است برای آنها تهیه کند(کلینی، 1407 ق، 5، 512). مشخص است که منظور امام (علیه السلام) از ایجاد توسعه و تنوع بیشتر برای خانواده با لحاظ تناسب مالی افراد بوده و افراد مجاز نیستند برای ایجاد رفاه بیشتر، خود را به‌سختی بیندازند. در روایت دیگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای بزرگداشت عید روز جمعه به مسلمانان چنین سفارش می‌کنند: «... عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)‌ أَطْرِفُوا أَهَالِيَكُمْ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْفَاكِهَةِ أَوِ اللَّحْمِ حَتَّى يَفْرَحُوا بِالْجُمُعَةِ»؛ در هر جمعه، چيزى مثل ميوه يا گوشت براى خانواده‌تان هديه آوريد تا از آمدنِ جمعه، شاد شوند» (کلینی، 1407 ق، 6، 229). در این روایت اطعام خانواده با خوراکی ویژه سبب ایجاد شادی در میان اعضای خانواده معرفی شده است.

صله‌رحم به معنای ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها از آموزه‌های اخلاقی اسلام است. در سخن و سیره پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام)، آثاری همچون خوشبختی، افزایش عمر و نعمت، ایجاد محبت، آمرزش گناهان، حسابرسی آسان در قیامت برای این فضیلت اخلاقی معرفی شده است (کلینی، 1407 ق، 2، 150 باب صله‌الرحم). دادن هدیه، برگزاری مهمانی و اطعام خویشان از مصادیق صله‌رحم به شمار می‌رود که شادی طرفین را در پی خواهد داشت. در روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پاداش بالاتری برای صله‌رحم نسبت به قرض دادن و یا پرداخت صدقه بیان شده است (کلینی، 1407 ق، 4، 10)؛ سنت دیدار اقوام، آشنایان، خانواده شهدا و جانبازان و برادران دینی در اعیاد دینی، یکی از سنت‌های پسندیده در این ایام است که به گسترش فرهنگ نشاط و شادی در جامعه کمک فراوانی خواهد داشت. «اصلاح ذات البین» و آشتی دادن بین مؤمنانی که دچار اختلاف شده‌اند، در مناسک شاد دینی می‌تواند مصداق دیگری برای صله‌رحم و راهکاری مؤثر برای رفع غم و ایجاد سرور در میان گروه‌های مختلف جامعه باشد (حجرات، 10 و دیلمی، 1412 ق، 1، 165 و ابن‌بابویه، 1406 ق، 228).

مسافرت به بهانه دیدار اقوام و دوستان در ایام تعطیلی مناسک شاد می‌تواند سبب ایجاد شادی بیشتر شود. رفتارهای سرور‌آفرین مانند شوخی‌های بدون گناه در این سفرها می‌توان بر نشاط آن بیفزاید؛ امام رضا (علیه السلام) دراین‌باره می‌فرمایند: «ثلاثٌ مِن المُرُوَّةِ في السَّفرِ، بَذلُ الزّادِ وَ حُسنُ الخُلقِ وَ الم‍ِزاحُ في غَيرِ المَعاصي»؛ سه خصلت در سفر نشانة مروت و جوانمردي است؛ توشه و سازوبرگ خود را در اختيار هم‌سفران قرار دادن، اخلاق و رفتار خوش داشتن و مزاح و شوخي‌هاي خالي از گناه کردن است (ابن بابویه، 1362 ، 1، 157)؛ بنابراین برگزاری مهمانی، دعوت از خویشان و دوستان به بهانه اطعام و افطاری از راهکارهای مؤثر در گسترش شادی و سرور در میان خانواده‌ها به‌شمار می‌آید. صله رحم با مصادیقی مانند دادن هدیه، مهمانی، اطعام و مسافرت از دیگر راهکارهای شادی‌آفرینی در مناسک شاد دینی محسوب می‌شود.

3. نظافت، زینت و پوشش تمیز

نظافت، یک اصل اخلاقی مورد تأکید اسلام است (حر عاملی، 1409، 1، 433 و 436). پرداختن به زیبایی، بوی خوش و ظاهری آراسته در ایام شاد، بیشتر مورد توجه آموزه‌های دینی، قرار گرفته است (حرانی، 1363 ، 60 و ابن‌بابویه، 1362 ، 1، 62 و فتال نیشابوری، 1365 ، 1، 146 و کلینی، 1407 ق، 6، 511). امام صادق (علیه السلام) دراین‌باره می‌فرمایند: «إذا كانَ يَومُ النَّيروزِ فَاغتَسِلْ وَالبَسْ أنظَفَ ثِيابِكَ، وتَطَيَّبْ بِأطيَبِ طِيبِكَ، وتَكونُ ذلكَ اليَومَ صائماً؛‌ وقتی نوروز فرا رسید، غسل کن و تمیزترین لباست را بپوش و بهترین عطر را استفاده کن و آن روز را روزه بگیر (حرعاملی، 1409، 8، 172).

حضرت در این روایت به یکی از اصحاب خود، آدابی مانند غسل و شستشوی بدن، استفاده از لباس‌های تمیز و بهره‌گیری از بوی خوش را سفارش می‌کنند. یکی از آدابی که در بسیاری از اعیاد مورد توجه بوده، غسل است (طوسی، 1407 ق، 3، 136 و 285). بزرگ‌ترین فایده این عمل عبادی، تنظیف و شست‌و‌شوی بدن از پلیدی‌های ظاهری در این روزهای ویژه است. این عمل تا جایی اهمیت داشته که معصوم (علیهم السلام) اقامه نماز عید را همراه با غسل، شایسته‌تر دانسته‌اند (همان). پیرایش و آراستن ظاهر در مناسک دینی شاد و تغییر پوشش متناسب با زمان شادی، می‌تواند توجه جامعه را به اهمیت سرور و نشاط در این ایان جلب نماید(طوسی، 1407 ق، 3، 136).

4. آداب و عبادات ویژه

اسلام در ایام شاد، اعمال و عبادات ویژه‌ای را برای صفای باطنی افراد قرار داده است. در ادامه برخی از مهم‌ترین آداب عبادی مرتبط با ایام شاد دینی بررسی خواهد شد. نمازهای متعدد مستحبی در بیشتر مناسک شاد دینی وارد شده و در برخی اعیاد مانند فطر، غدیر و قربان، نماز عید، بخش مهمی از آداب آن روز را به خود اختصاص داده (ر.ک: طوسی، 1407 ق، 3، 285) که به‌صورت جماعت و با آداب ویژه‌ای همراه است. افزون بر ایجاد سرور معنوی، اجتماع و دیدار مؤمنان برای اقامه نماز از اسباب نشاط معنوی بیشتر در بین دوستان و آشنایان است(کلینی، 1407 ق، 3، 459). زیارت اهل‌بیت (علیهم السلام) به‌ویژه زیارت امام حسین (علیه السلام) در بسیاری از مناسک شاد دینی مورد سفارش قرار گرفته است. امام صادق (علیه السلام) درباره زیارت امام حسین (علیه السلام) در ایام عید می‌فرمایند: «أَيُّمَا مُؤْمِنٍ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ ع... فِي يَوْمِ عِيدٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ حَجَّةٍ وَ مِائَةَ عُمْرَةٍ وَ مِائَةَ غَزْوَةٍ مَعَ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ أَوْ إِمَامٍ عَدْلٍ»؛ هر مؤمنی که حسین (علیه السلام) را در روز عید زیارت کند، برایش صد حج و عمره و جنگ در کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام (علیه السلام) نوشته می‌شود) (طوسی، 1407 ق، 6، 46).

در برخی مناسبت‌های شاد دینی، برای زیارت اهل‌بیت (علیهم السلام)، افزون بر تأکید بر حضور در حرم‌ها و بقاع متبرکه، زیارت‌نامه‌های از راه دور نیز سفارش شده است که همه افراد بتوانند از این فضیلت بهره‌مند شوند.

آداب و عبادات فراوانی برای مناسک دینی شادمحور در منابع روایی بیان شده است که هدف از آنها ارائه یک رفتار ویژه در این ایام است. این سلوک متفاوت سبب تقرب به پروردگار شده و با ایجاد نشاط معنوی در فرد می‌تواند جامعه اسلامی را از این نعمت برخوردار کند.

5. ادخال سرور

در بیان عرف و شرع ادخال سرور تعبیر عامی است و شامل هر عملی می‌شود که مشکلی از مؤمنی برداشته شده و باعث شادی وی شود، چرا که برآوردن حاجات برادران دینی موجب سرور و خوشحالی ایشان می‌شود و ثواب چنین کاری از حد و اندازه بیرون است؛ «شاد کردن دلی بهتر از آباد کردن کشوری است. زیرا دل‌های غمناک، خانه خداوند پاک است. در حدیث قدسی است که چون موسی (علیه السلام) از خدا پرسید در کجا بیشتر می‌توان تو را یافت؟ فرمود:«انّی عند القلوب المنکسرة و القبور المندرسة»، یعنی من در دل‌های شکسته و نزد قبرهای کهنه‌ام، منظور این است که دعا با دل شکسته و در قبرستان بیشتر اجابت می‌شود(جباران، 1378، 61)؛ پس کسی که آن را به شادی مرمت کند خانه خدا را مرمت کرده است و همه مخلوق و بنده خدا هستند و هر که بنده کسی را شاد کند، مولای او را شاد کرده است».

در قرآن کریم مؤمنین یار و یاور همدیگر خوانده شده‌اند^[3] و در مورد همدیگر مسئول هستند و باید در روز قیامت جوابگو باشند. به همین سبب در کتاب های حدیث و اخلاقی حقوق و آدابی در رابطه با برادران دینی بیان شده است که به مواردی در ادامه مطالب اشاره خواهد شد. در بیان معصومین(علیهم السلام)، مخلوقات خداوند که سرسلسله آنها بندگان الهی هستند، عیال الهی شمرده شده‌اند و محبوب‌ترین بندگان خدا کسی است که به خانواده خدا سود رسانده، شادی و سرور را بر اهل بیتش ارزانی دارد ( کلینی، 1375، 2، 132) و شاد ساختن مؤمنان در زمره بهترین عبادت ها شمرده شده است، آنجا که امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: «لبخند شخص به روی برادر مؤمن حسنه است و برداشتن خار و خاشاکی از وی حسنه است و خدا به چیزی محبوبتر از مسرور ساختن مؤمن پرستش نشده است»( مجتبوى، 1377، 3، 302).

جمع‌بندی

مناسک شاد در میان احکام، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. برخی از این مناسک مانند ازدواج، ولیمه حج و جشن ولادت و تکلیف متأثر از شرایط زندگی فردی انسان‌ها ایجاد می‌شود. بعضی دیگر با نصوص شرعی و سیره معصومان (علیهم السلام) قابل اثبات است. رویدادهایی مانند اعیاد رمضان، فطر، قربان، غدیر،مبعث، جمعه، نوروز و جشن میلاد معصومان (علیهم السلام) از این دسته بوده و با رویکردی جمعی همه مردم را به سرور و نشاط دعوت می‌کند. برای نهادینه کردن این مناسک دینی شاد در میان اقشار و طبقات مختلف جامعه اسلامی راهکارهای متعددی وجود دارد. اهم این راهکارها را می‌توان بین نهادهای حکومتی و مردم تقسیم نمود. برخی از عوامل زمینه‌ساز برای رسوخ فرهنگ شادی در جامعه، تنها با ابزارهایی که حکومت در اختیار دارد، میسر است. استفاده از قدرت رسانه‌های جمعی، اعلام تعطیلی رسمی برای برگزاری جشن‌ها، ارسال پیام‌های تبریک برای مردم و مسئولان دیگر کشورها، آذین‌بندی گسترده شهرها و اماکن عمومی، دیدارهای عمومی با مردم برای رفع مشکلات، ایجاد ارتباط بین مناسک شاد با قشر خاصی از جامعه و ارائه خدمات رفاهی ویژه به مناسبت اعیاد و مناسبت‌های دینی از راهکارهای گسترش سرور و نشاط در جامعه با محوریت مناسک دینی است که متصدی آن نهادها و سازمان‌های حکومتی هستند. در مقابل، مردم نیز با امکانات کمتر و ساده‌تر مانند هدیه دادن، پرداخت صدقه، قربانی کردن، برگزاری مهمانی، صله‌رحم، پیرایش شخصی و آراستن محیط زندگی و انجام آداب عبادی مخصوص در مناسبت‌های دینی، ادخال سرور به رسوخ این فرهنگ در میان خانواده و اطرافیان و در نگاه کلی‌تر در جامعه، کمک قابل‌توجهی خواهند نمود.

منابع

* قرآن کریم.

1. امام زین‌العابدین (علیه السلام)، علی بن حسین؛ الصحیفه السجادیه؛ قم: دفتر نشر الهادی، 1374.
2. شریف الرضی، محمدبن‌حسین؛ نهج البلاغة (للصبحي صالح)؛ قم: هجرت، 1414 ق.
3. ابن بابویه، محمدبن‌علی؛ الامالی؛ تهران: کتابچی، 1376.
4. ------؛ ا لخصال؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362.
5. ------؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ قم: دارالشریف الرضی، 1406 ق.
6. ------؛ عیون اخبار الرضا (علیه السلام)؛ تهران: نشر جهان،.
7. ------؛ کتاب من لا یحضره الفقیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
8. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی؛ کشف المحجة لثمرة المهجة؛ نجف: مطبعه الحیدریه، 1370 ق.
9. ابن کثیر، إسماعيل‌بن‌عمر الدمشقى؛ البداية و النهاية؛ بيروت: مكتبة المعارف، بی‌تا.
10. حر عاملی، محمد‌بن حسن؛ وسایل الشيعة، قم: موسسه آل‌البیت (علیهم السلام)، 1409 ق.
11. حرانی، حسن‌بن‌علی‌ابن شعبه؛ تحف العقول؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1363 ق.
12. حمیری، عبدالله‌بن جعفر؛ قرب الإسناد؛ قم: موسسه آل‌البیت (علیهم السلام)، 1413 ق.
13. دیلمی، حسن‌بن محمد؛ إرشاد القلوب إلى الصواب‌؛ قم: الشریف الرضی، 1412 ق.
14. شعیری، محمد‌بن محمد؛ جامع الأخبار؛ نجف: مطبعه الحیدریه، بی‌تا.
15. طبرسی، حسن‌بن فضل؛ مكارم الأخلاق‌؛ قم: الشریف الرضی، 1370.
16. طوسی، محمد‌بن حسن‌؛ تهذیب الاحکام؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.
17. عياشى، محمدبن مسعود؛ تفسير العيّاشي‌؛ تهران: المطبعة العلمية، 1380 ق‌.
18. فتال نیشابوری، محمد‌بن احمد؛ روضة الواعظين و بصيرة المتعظين‌؛ قم: الشریف الرضی، 1375.
19. کلینی، محمد‌بن يعقوب بن اسحاق‌؛ الكافي؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.
20. مجلسى، محمد‌باقربن‌محمد تقى‌؛ زادالمعاد- مفتاح الجنان‌؛ بیروت: موسسة الأعلمي للمطبوعات 1423 ق‌.
21. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالأنوار؛ بیروت: دارالحیاء التراث العربی، 1403 ق.
22. محمدی ری‌شهری، محمد؛ الگوی شادی از نگاه قرآن و حدیث؛ قم: دار الحدیث، 1392.
23. جباران‌، شیخ محمدرضا؛ اخلاق (ترجمه‌ اخلاق)؛ انتشارات هجرت،‌ تهران: چاپ چهارم‌، 1378.
24. مجتبوى‌، سید جلال الدین؛ علم اخلاق اسلامى؛‌ انتشارات حکمت، تهران: چاپ چهارم‌، 1377.

پی‌نوشت‌ها

[1]. این کتاب توسط حجت الاسلام عباس پسندیده و با اشراف آیت الله ری‌شهری در موسسه علمی- فرهنگی دار الحدیث به رشته تحریر در آمده است.

[2]. دعای وارده در قنوت نماز عید فطر بر این نکته تصریح شده است (الذی جعلته للمسلمین عیدا)؛ امام سجاد g نیز در دعای 45 صحیفه سجادیه بر این مطلب تاکید دارند.

[3] . وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ... (توبه/7).