چند نکته تربیتی در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله در رفتار با کودکان

با کودک، کودکانه باید رفتار کرد

کودک به دلیل نزدیک بودن به مبدأ فطرت و داشتن ذهن و دلی پاک و بی‌آلایش، زمینه بسیار مناسبی را برای تربیت‌پذیری دارد. او هدیه‌ای است الهی که با سرشت ساده و زلال خویش پا به جهان هستی گذاشته و از هرگونه زشتی و ناپاکی به دور است و این والدین و مربیان کودک هستند که با تربیت نادرست خویش، مسیر فطرت پاک و الهی او را منحرف می‌سازند؛ بنابراین در برخورد باکودک باید ویژگی‌های ذاتی او را در نظر گرفت. مهربانی، نوازش و انس با کودک، نقش مهمی در تربیت و شکوفایی استعدادهای نهفته او دارند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره از روی محبت و تواضع، با بچه‌ها رفتار می‌کرد. ایشان به استعدادهای فطری آنها توجه داشت و از رنجش و ناراحتی‌شان سخت آرزده خاطر می‌شد. در هم‌نشینی با کودکان، خود را همسان آنان می‌پنداشت و با آنها سرگرم بازی می‌شد و به دیگران نیز سفارش می‌کرد: «مَن کانَ عِنْدَهُ صَبِیٌّ فَلْیَتَصابَّ لَهُ؛ کسی که نزد او کودکی است، باید کودکانه رفتار کند».

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله‌، حسنین علیهما السلام را بر دوش خود سوار می‌کرد و به آنها می‌فرمود: «خوب مرکبی دارید و شما هم خوب سوارکارانی هستید». آن حضرت حتی در حضور جمع، خود را هم پایه کودکان قرار می‌داد و با آنان انس می‌گرفت. همچنین به یاران خود می‌فرمود: «با کودکان مأنوس شوید و آنان را در آغوش بگیرید». کودکانی نیز که رسول خدا صلی الله علیه و آله ، آنان را به دوش می‌گرفت، به این امر افتخار می‌کردند.

پیام متن:

1. سنّ کودکی، بهترین زمان برای تربیت‌پذیری است، چراکه دل‌وجانش، پاک و بی‌آلایش است.
2. در برخورد با کودکان، باید رفتاری کودکانه داشت.

احترام و بزرگداشت کودکان

کودکان در سنین مختلف، نیازمند توجه و احترام هستند؛ ازاین‌رو، والدین باید با دقت، این خواسته آنها را پاسخ‌گو باشند. روح ظرافت و حساس کودک، با کوچک‌ترین حرکت نادرست، ناراحت و پژمرده می‌شود. پس باید از هرگونه تحقیر و تمسخر کودک و به زبان آوردن عیب‌ها و خطاهای او به‌ویژه در مهمانی‌ها و دیدارهای خانوادگی پرهیز کرد و با شیوه‌ای خردمندانه به تأیید ویژگی‌های مثبت وی و تشویق او پرداخت. برخی از والدین، به‌غلط می‌پندارند پدر و مادر، حق هرگونه اعمال‌نظر سلطه‌جویانه بر فرزندان خود را دارند و هرگونه که بخواهند، می‌توانند با آنها رفتار کنند.

در این زمینه، گفتار و کردار پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم‌السلام با فرزندان خود، بزرگ‌ترین درس‌های تربیتی نسل بشر است. از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله روایت است: «اَکرِمُوا أوْلادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُم یُغْفَرْلَکُم؛ فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را نیکو بگزارید که از رحمت الهی برخوردار شوید». گفته‌اند روزی مردی در حضور پیامبر به خاطر کاری که فرزندش انجام داده بود، از او عیب‌جویی کرد. پیامبر به او فرمود: «فرزندت، تیری از تیرهای تیردان توست». مفهوم این سخن آن است که فرزندت پاره تن تو و ذخیره آینده توست. تو با اهانت به شخصیت او، هم به خودت ضربه می‌زنی و هم کسی را حقیر می‌کنی که مددکار و پشتیبان تو در آینده خواهد بود و هر کار نیکی که انجام دهد، تو نیز در پاداش آن شریک خواهی بود.

پیام متن:

پرهیز از عیب‌جویی کودکان، به‌ویژه در حضور دیگران.

رعایت حال کودکان حتی در نماز

گاهی خردسالان هنگام نمازخواندن والدینشان، از طولانی شدن نماز آنها، به سبب گرسنگی یا تنهایی، بی‌تابی می‌کنند. در این شرایط، پدر و مادر با به‌کارگیری سیره پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله و اهل‌بیت معصوم علیهم‌السلام باید بکوشند تا هیچ‌گاه از یاد خدا غافل نمانند و در ادای فریضه سستی نورزند. در کنار آن، برای اینکه به خواسته‌ها و نیازهای کودک نیز اهمیت دهند بهتر است تا حد امکان، نمازشان را کوتاه‌تر بخوانند. پیامبر گرامی اسلام، نماز ظهر را با مردم به جماعت برگزار و دو رکعت آخر آن را به‌سرعت تمام کرد. پس از نماز، مردم گفتند: «یا رسول اللّه ! آیا در نماز حادثه‌ای رخ داد؟» حضرت فرمود: «چرا می‌پرسید؟» گفتند: «دو رکعت آخر نماز را با سرعت خواندید.» فرمود: «مگر صدای گریه و فریاد کودک را نشنیدید»؟.

از امام حسن صلی‌الله علیه و آله یا جابربن عبدالله نقل شده است که نماز را در محضر رسول اللّه صلی‌الله علیه و آله خواندم. همین‌که آن حضرت سلام داد، به ما فرمود: «صبر کنید، کوزه‌ای با مقداری حلواست». آنگاه برای تقسیم آن از جا بلند شد و به هر کس مقداری حلوا می‌داد تا اینکه به من رسید. من کودک بودم. آن حضرت انگشتی حلوا به من خوراند، سپس فرمود: «باز هم بدهم؟» گفتم: آری! آن حضرت انگشتی دیگر به خاطر خردسال بودنم به من خوراند. چنین رفتارهای ناب مذهبی سبب می‌شود بذرهای ایمان از همان طفولیت در دل فرزندان کاشته شود و خاطراتی شیرین و زیبا از این دوران به یاد داشته باشند.

پیام متن:

1. کوتاه کردن نماز، هنگام گریه کودکان.
2. تشویق کودکان پس از شرکت کردن او در نماز جماعت.

شاد کردن کودکان

یکی از آموزه‌های مهم اسلام، مهرورزی و نشاط‌بخشی به کودکان است. بازی کردن پدر و مادر با کودک، خریدن پوشاک زیبا و مناسب، قصه گفتن هنگام خواب یا دادن هدیه، فرزند را شاد و خوشحال می‌سازد.

روزی پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آله برای نماز به مسجد می‌رفت. در راه، گروهی از کودکان انصار بازی می‌کردند که تا آن حضرت را دیدند، دور او جمع شدند و به دامن او آویختند به گمان اینکه چون آن حضرت همواره حسن و حسین علیهماالسلام را بر دوش خود می‌گرفت، این بار آنها را نیز به دوش بگیرد. پیامبر از یک‌سو نمی‌خواست آنها را برنجاند و از سویی دیگر مردم در مسجد منتظرش بودند و می‌خواست خود را به مسجد برساند. در این حال، بلال حبشی از مسجد بیرون آمد و به جست‌وجوی پیامبر پرداخت. پس از مدتی، آن حضرت را کنار گروهی از کودکان یافت و جریان را فهمید. خواست کودکان را تنبیه کند، ولی پیامبر او را از این کار نهی کرد و فرمود: «تنگ شدن وقت نماز، برای من بهتر از رنجاندن کودکان است». آنگاه به بلال فرمود: «به خانه برو و آنچه از گردو یا خرما یافتی، بیاور تا خود را از این کودکان بازخرید کنم». بلال رفت و پس از جست‌وجو، هشت دانه گردو یافت و آن را به حضور پیامبر آورد. پیامبر آنها را میان کودکان تقسیم کرد و بدین گونه کودکان راضی شدند آن حضرت را آزاد کنند.

پیام متن:

در نظر پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آله، تنگ شدن وقت نماز، بهتر از رنجاندن و بی‌توجهی به کودکان است.

رعایت مساوات میان فرزندان

از وظایف بسیار مهم پدران و مادران آن است که بکوشند همواره بر اساس عدالت و مساوات میان فرزندان خود رفتار کنند و هیچ‌گاه در محبت و توجه کردن به فرزندان، پسر را بر دختر یا فرزندی را بر فرزندان دیگر مقدّم ندارند. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «از خدا بترسید و میان فرزندانتان با عدالت رفتار کنید همان‌گونه که دوست دارید آنان به شما نیکی کنند».

تنها نقطه امید و مایه شادی و آرامش کودک، محبت و حمایت پدر و مادر است. هیچ کاری به اندازه محبت والدین، کودک را آسوده خاطر و آرام نمی‌کند و هیچ مصیبتی مانند دور شدن از محبت والدین، روح و روان او را آزرده و پریشان نمی‌سازد. به همین دلیل، حسادت کودک به فرزند تازه متولدشده خانواده تعجب‌آور نیست؛ زیرا می‌پندارد از بخشی از مهربانی‌ها و مراقبت‌هایی که تاکنون متعلق به او بوده است، محروم خواهد شد.

والدینی که در ابراز علاقه و محبت به کودکانشان، عدالت را رعایت نمی‌کنند و هرازگاهی، یکی را بر دیگری ترجیح می‌دهند، در واقع، آنها را تحقیر و به شخصیت آنان اهانت می‌کنند و به کودک این‌گونه القا می‌کنند که تو شایستگی احترام و محبت را نداری. گفته‌اند روزی پیامبر گرامی اسلام، مردی را دید که دو فرزند خود را به همراه داشت. مرد یکی از فرزندانش را بوسید و دیگری را نبوسید. رسول خدا صلی‌الله علیه و آله به مرد فرمود: «چرا میان دو فرزندت، عدالت و برابری را رعایت نکردی؟»

تفاوت گذاشتن میان کودکان، روح آنها را خسته و ناتوان می‌کند و به بیماری‌های روانی دچار می‌سازد. گاهی نیز کودک را به انتقام‌جویی از برادر، خواهر یا والدین خود برمی انگیزد و او را فردی کینه‌توز بار می‌آورد.

پیام متن:

نبود عدالت رفتاری میان فرزندان، سبب ایجاد اختلال‌های روانی و کینه‌توزی در آنها می‌شود.

بازی کردن با کودکان

یکی از راه‌های ابراز محبت والدین به فرزند، تهیه کردن وسایل بازی و سرگرمیِ مناسب سن اوست. همچنین هرگاه کودک از والدین بخواهد که با او بازی کنند، پدر و مادر باید به این درخواست او پاسخ مثبت دهند، ولی شیوه اداره‌بازی را بر عهده کودک بگذارند و خواسته‌های خود را بر او تحمیل نکنند. بازی افزون بر اینکه نشاط و شادابی را به کودک هدیه می‌کند، به رشد استعدادهای نهفته او نیز می‌انجامد. پیامبر گرامی اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام با تأکید بسیار بر این موضوع، خود در بازی فرزندانشان، شرکت و به نظارت بر بازی آنها، آنان را بر این امر تشویق می‌کردند.

روزی امام حسین علیه‌السلام در کوچه سرگرم بازی بود. پیامبر نیز به همراه یارانش از خانه خارج شدند. وقتی چشم پیامبر به امام حسین علیه‌السلام افتاد، به طرف او رفت و دستانش را گشود تا او را در آغوش بگیرد. امام حسین علیه‌السلام خنده کنان به این طرف و آن طرف می‌گریخت. پیامبر نیز خندان دنبال او می‌دوید تا اینکه سرانجام او را گرفت. پس دست زیر چانه‌اش گذاشت و او را بوسید.

یکی از نزدیکان پیامبر نقل می‌کند که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله گاهی زبان خود را برای حسین علیه‌السلام که کودک بود، از دهان بیرون می‌آورد. کودک با مشاهده این کار پدربزرگ خود، غرق در خنده و شادی می‌شد. مردی که این کار پیامبر را می‌دید، با تعجب گفت: به خدا سوگند! پسرم مرد گشته و ازدواج کرده است، ولی تا حالا من او را نبوسیده‌ام. پیامبر که از سنگدلی مرد شگفت‌زده شده بود، فرمود: «هر کس لطف و مهربانی نشان ندهد، به او نیز مهر و محبت نمی‌شود».

پیام متن:

1. بازی با کودک موجب شادابی کودک و رشد استعدادهای نهفته او می‌شود.
2. والدین هنگام بازی با کودک، بکوشند بنا بر خواست و میل کودک رفتار کنند و خواسته خود را بر او تحمیل نکنند.

کودکی، بهترین دوران یادگیری

آگاهی‌های دینی اگر درست و متناسب با نیازها و شرایط روحی کودک در اختیارش قرار بگیرد، نقش مهمی در سرنوشت او خواهد داشت؛ زیرا اساس زندگی آدمی را بینش و اعتقادات او تشکیل می‌دهد و اگر مبتنی بر آموزه‌های محکم دینی باشد، زندگی او رنگ و بوی الهی می‌یابد.

پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «محفوظات طفل نورس همچون نقشی است که روی سنگ حک‌شده باشد، ولی محفوظات مرد بزرگ‌سال مانند نوشتن بر روی آب است.» روزی پیامبر با دیدن تعدادی از کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان!» گفتند: یا رسول اللّه ، از پدران مشرکشان؟ فرمود: «نه! از پدران مسلمانشان که چیزی از احکام دین را به آنان نمی‌آموزند و اگر فرزندان بخواهند خود درصدد آموزش مسائل دینی برآیند، آنان را از این کار بازمی دارند و تنها به این دل‌خوش‌اند که فرزندانشان بهره ناچیزی از دنیا به دست آورند. من از این قبیل پدران بیزارم و آنان نیز از من بیزارند».

پیام متن

دوران کودکی، بهترین زمان آغاز آموزش‌های دینی و اعتقادی است.

نویسنده زینب جعفری

مجله طوبی مهر