تبیین اجمالی دانش برنامه درسی معنوی

مقدمه

اگر تربیت دینی بتواند از نظر محتوا،‌ اجرا و روش‌ها با نیازهای جدید كودكان و نوجوانان منطبق شود و در متن خود، نوآوری و تازگی را به همراه داشته باشد،‌ گام مؤثری در جهت جذب نسل جوان به دین‌داری و دین برداشته است. به گفته رهبر انقلاب، امروزه در دنیا در زنده‌ترین مسائل و علوم مورد احتیاج مردم، ساعت به ساعت روش‌های نو را پیش می‌آورند. به طور دائم روش‌ها عوض می‌شوند و حرف‌های نوبه‌نو می‌آیند؛ ‌ما چطور می‌خواهیم حرف خودمان را به همان شیوه و روشی كه با مردم پنجاه سال قبل گفته می‌شد، در میان گذاریم (خامنه‌ای، علی،1380، 231).

روان‌شناسی اسلامی، سلامت معنوی انسان از طریق اعتقاد به نیرویی برتر كه در زندگی از او حمایت می‌كند، تأمین می‌شود. برقراری ارتباط با سرچشمه هستی و استمداد از او به تقویت قوای روحی و جسمی انسان كمك می‌كند. دیدگاه‌های معنوی علاوه بر تأثیر بر نگرش و رفتار، روی فیزیولوژی و سلامت تن نیز اثر می‌گذارند و این تأثیر را «تندرستی معنوی» می‌نامند. به‌طورکلی، دست‌یابی به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی، نیاز اصلی هر انسان است و نماز از جمله راه‌های ذكر خدا و بهترین راه ارتباط با منشأ هستی است. امروزه برای كاهش تنش و اضطراب و حتی درمان بیماری‌ها از روش‌های مختلفی، مثل آرام‌سازی و مراقبه استفاده می‌شود كه همگی آنها در نماز وجود داشته و به بهترین وجه می‌توان به آنها دست یافت.

بیان مسئله

جهان هستی با تمام ویژگی‌ها و جلوه‌های مادی و فیزیكی كه دارد، دارای باطن و درونی غیرمادی و فراحسی است (طباطبایی، 1386، 10، 155). غایت فراگیری تا حد امكان، گذشتن از جنبه‌های ظاهری و برونی و رسیدن به واقعیت‌های ماورایی و متافیزیكی است. فرایند تعلیم و تربیت باید به صورتی ادراك و توصیف شود كه از اهداف عمده آن، پرداختن به موضوع‌ها و مفاهیم بنیادی، همچون فلسفه و چرایی حیات، آغاز و انجام آن، مراتب حیات، رسالت واقعی انسان در این دنیا، سعادت و شقاوت حقیقی و چگونگی راه‌یابی به آن باشد. مفاهیم دیگر تربیتی و آموزشی باید در پرتو این پرسش‌های بنیادی، تبیین و توجیه شوند. تمام پدیده‌های عالم، وجود مظاهر خداوند متعال است. دستیابی حقیقی و مطلوب به دانش‌ها و علوم در سیر ارتباطی تمام پدیده‌ها، با پدیدآورنده آن امکان‌پذیر است. نفی و طرد هرگونه تصویر مادی و طبیعت‌گرایانه از جهان هستی و جنبه آلی و ابزاری بودن پدیده‌های مادی نسبت به حقایق غیرمادی و معنوی، از اهداف اصلی آموزش علوم به شمار می‌آید.

ادراك نظام خلقت به‌مثابه نظام احسن و کامل‌ترین سیستم وجودی، از اهداف راهبردی علوم تجربی و پایه تلقی می‌شود. هدف‌داری، غایت‌مداری، عدم بیهودگی حیات و نظام هستی و انتقال پیام‌های تربیتی آن به فراگیران، از اهداف عمده برنامه‌های آموزشی و درسی محسوب می‌شوند. مایه اصلی پویایی و تحرك انسان، دست‌یابی به معنویت حقیقی و مبتنی بر سطوح فزاینده معرفت، یعنی از شناخت حسی به‌سوی شناخت عقلانی - شهودی است. زمینه‌سازی برای تكامل، تعالی و تنوع در تجارب درونی و معنوی در راستای خرد و باور دینی، مصداق كامل بازسازی و تجدیدنظر در تجربیات دانسته می‌شود و برای این مهم، باید از شیوة تدبر و تعقل در آیات الهی و سیره امامان معصوم (ع)، متناسب با هر موضوع علمی استفاده شود. فرایند نیازسنجی معنوی و تأمین این‌گونه نیازها از طریق تحكیم و ارتباط فراگیران با خالق هستی و اولیای الهی و معصومان (ع)، متناسب با علایق و نیازهای آنان بوده و باعث آرامش حقیقی آنها می‌شود.

موسوی و موحدی نیا (1390، 105-120)، نشان می‌دهند كه بین علائم جسمانی و اضطراب و بی‌خوابی از یک‌طرف و بُعد رفتاری انجام فریضه نماز از طرف دیگر، همبستگی معناداری وجود دارد. همین‌طور نتایج این تحقیق، حاكی از همبستگی معناداری بین افسردگی و ابعاد شناختی، احساسی و رفتاری فریضه نماز است. همچنین بین دانشجویان پسر و دختر در مقیاس افسردگی و نیز در ابعاد سه‌گانه فریضه نماز، تفاوت معناداری مشاهده می‌شود. رحمتی (1391، 23-39) در مقاله‌ای با عنوان آثار تربیتی، روحی و روانی نماز خاطرنشان کرد، همان‌طور كه‌ فرد، لباس‌ و تن‌ خود را می‌شوید، دل‌وجان‌ خود را نیز با خواندن‌ نماز، پاكیزه‌ و خود را به‌ خدا نزدیک‌ می‌کند و روح‌ آلوده‌ خود را شست‌وشو می‌دهد. موسوی و همکاران (1392) در تحقیقی ضرورت و اهمیت برنامه درسی معنوی را در تبیین اصل‌ها و هدف‌های تربیت اسلامی نشان داده‌اند. در تحقیق حاضر به طور اجمالی به تبیین اصول و مبانی برنامه‌های درسی معنوی در محیط آموزشی با روش توصیفی تحلیلی پرداخته‌ایم.

آرمان‌ها و اهداف برنامه درسی معنوی

اهداف برنامه درسی معنوی و موضوع اصلی آن‌که رشد و تكامل روحی و نفسانی انسان است و تمامی حقایق وجودی كه به شكلی در این مسیر مؤثرند، صرف‌نظر از میزان و چگونگی تأثیرگذاری آنها، مطلوبیت داشته و به منزله «ارزش» تلقی می‌شوند. در این زمینه، به چیزی می‌توان «ارزش معنوی» اطلاق كرد كه چند ویژگی داشته باشد: الف) به طور واقعی و منطقی تأمین‌کننده نیازهای معنوی و خواست‌های متعالی انسان باشد؛ ب) ملایم و هم‌جهت با علایق معنوی و فراهم‌كننده لذت معنوی برای انسان باشد؛ ج) در جهت كمال غایی و سعادت نهایی انسان قرار داشته باشد؛ د) برمبنای اصول اعتقادی، فروع دینی و مبانی اخلاقی باشد. چنین ارزش‌ها و اهدافی شامل موارد زیر است: كمال نهایی انسان، قرب به خداوند است و طریق آن نیز عبادت رب است (طباطبایی، 1386، 6، 74، 257). فراگیران باید به‌گونه‌ای تربیت شوند كه فراگیری علوم و كشف حقایق را از وجوه عبادت رب، تلقی كنند.

تقویت ایمان و باورهای دینی و آراستن به كمالات اخلاقی و فضایل معنوی، به‌مثابه یك ملاك برای كارآمدی و ارزیابی راهبردهای آموزشی، مورد توجه قرار می‌گیرد. هدف‌های آموزشی فراتر از دانش‌اندوزی، مهارت‌آموزی و نگرش‌یابی در نظر گرفته می‌شود. تكامل نفس و تعالی روح و روان یادگیرنده و زمینه‌سازی برای تحقق یك جامعه معنوی، به منزله هدف نهایی یادگیری در تمام موضوع‌های درسی در كانون فعالیت‌های برنامه‌ریزی آموزشی و درسی قرار دارد.

اصل‌های برنامه درسی معنوی

فرایند یادگیری: اصل یادگیری برتر؛ اصل برترین شناخت (طباطبایی، همان، 1 و 8)؛ اصل ارتباط مؤثر با منابع معرفت (طباطبایی، همان 6، 293)؛ اصل لذت معنوی؛ اصل جهان‌بینی توحیدی (طباطبایی، همان، 16)؛ اصل زیباشناسی تربیتی (سجده /32- 7).

فرایند یادگیرنده: اصل همه‌جانبه‌نگری؛ اصل توجه به مراتب یادگیری (طباطبایی، پیشین، 5، 504)؛ اصل الگومداری اصل بصیرت در امور؛ اصل یادگیری معنوی؛ اصل توجه به خویشتن؛ اصل خودشناسی؛ اصل توجه به سطوح بالای یادگیری (سجده/32 -7) (ملکی،1380)؛ اصل یادگیری‌های درونی (طباطبایی، پیشین، 5، 508)؛ اصل محبت در یادگیری (طباطبایی، همان، 1، 157 و 7، 179)؛ اصل غایت‌شناسی (نجم /53- 42)؛ اصل ایمان.

فرایند آموزش: ارتباط درونی اجزای آموزش؛ آموزش‌های معنوی؛ یادگیری‌های عمیق؛ اصالت معنویت (طباطبایی، 1363)؛ کمال‌جویی، همه‌جانبه‌گرایی؛ انتقال معنا و عقلانیت.

فرایند معلم: نیازسنجی معنوی؛ تقدم روح بر جسم (الن‌سی و همکاران، 1384)؛ الگو گرایی؛ عبرت‌آموزی؛ جامعیت علمی روح‌شناسی؛ فطرت تخصص (ملکی،1380)؛ شخصیت (مک‌گی و همکاران ،2003).

ویژگی‌های بارز برنامه درسی معنوی: با توجه به ابعاد گوناگون دیدگاه ارائه شده که از آن به عنوان دیدگاه فطری معنوی‌ می‌توان نام برد، ویژگی‌های بارز زیر قابل طرح است: 1. دیدگاه تجویزی مشروط است 2. «رشد محور» است؛ 3. یادگیرنده فردی در نظر گرفته می‌شود که دارای استعدادهای گوناگون فطری است و شکوفایی هر استعداد علاوه بر جنبة هدف تربیتی، بعد زمینه‌ای و وسیله‌ای نیز دارد؛ محتوای دروس مختلف از جهت موضوع کثرت دارند ولی از جهت‌گیری واحدی برخوردار هستند. هر ماده درسی بنابه ماهیت خود، آیات الهی را به یادگیرنده آموزش می‌دهد؛ 5. محیط یادگیری طوری ساماندهی می‌شود که افراد را به معنویت، اندیشیدن، کارهای جمعی و تلاش بیشتر برای یادگیری ترغیب نماید (باندراد و همکاران ،2003)؛ 6. معلم، نقش اصلی را در هدایت یادگیرنده به‌سوی هدف‌ها ایفا می‌کند؛ 7. بر نیازهای ملی و منطقه‌ای مبتنی است؛ 8. تکیه ارزشیابی بر میزان قابلیت‌های یادگیرنده در همه جنبه‌های رشد است؛ 9. ضرورت توجه به بعد معنوی برنامه درسی اقتضا دارد که توجه دادن یادگیرنده به جنبه‌های فوق مادی و دینوی حیات از جمله ویژگی‌های بارز برنامه در نظر گرفته شود.

جمع‌بندی

بر اساس مدل برنامه درسی معنوی، در فضای آموزشی جامعه اسلامی، تعامل مثبت و معنوی استاد و دانشجو سبب می‌شود که به کاربست برنامه درسی معنوی اثربخش منجر شود و در نتیجه یکی از هدف‌های این برنامه درسی که نهادینه‌سازی نماز در بطن وجود فراگیران توأم با حس باور و تعهد عمیق است، محقق شود. لازمة آن، وجود زیرساخت‌های برنامه درسی معنوی مجهز به الگوهای معنوی در آموزش و نوآوری‌های آموزشی است تا تعامل استاد و دانشجو را تسهیل بخشد. همچنین نوآوری‌های آموزشی که شامل منابع اطلاعاتی است و نیز روش‌های آموزشی پیشرفته در اجرای برنامه درسی معنوی به ما در راه‌اندازی یک سیستم آموزشی اسلامی که پویا و ثمربخش است، یاری می‌رساند (باقری،1380). نوآوری با گرایش‌های فطری انسان تطابق دارد. از سویی در تربیت دینی باید از روش‌هایی استفاده كرد كه حتی مطالب عادی مذهبی در قالب طرح‌های تازه و همراه با موقعیت‌های خلاق برای فراگیران مطرح شود تا از این راه حس رغبت و تمایل فطری آنها برانگیخته شده و یادگیری واقعی حاصل شود.

منابع

* قرآن کریم

* نهج‌البلاغه

1. باقری، خسرو؛ «گزارش تحقیق پژوهشی برای دست‌یابی به فلسفه آموزش‌وپرورش جمهوری اسلامی»؛ نشریه شماره 326 مؤسسه پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی؛ اسفندماه.1380.

2. خامنه‌ای، علی؛ تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری؛ ج 1، گروه پژوهشی وزارت آموزش‌وپرورش؛ 1381.

3. رحمتی، فرشته؛ «آثار تربیتی، روحی و روانی نماز»؛ فصلنامه به‌ورز؛ سال دوازدهم، شماره 1 (پیاپی 46)، ص23-39، 1391.

4. الطباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج 6، 7، 10، قم: جماعه المدرّسین فی الحوزه العلمیّه، ص 74، ص 257، 1386.

5. علامه طباطبائی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان؛ ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی؛ ج 16، تهران: بنیاد علمی و فكری علامه طباطبائی با همكاری نشر فرهنگی رجاء و مؤسسه انتشارات امیركبیر،1363.

6. ملکی، حسن؛ دین و برنامه درسی؛ تهران: انتشارات انجمن اولیاء و مربیان،1380.

7. موحدی نیا، عطاالله؛ موسوی، سید رضا؛ «مطالعه رابط بین انجام فریضه نماز و سلامت عمومی در بین دانشجویان دانشگاه‌های شهر كرما»؛ روان‌شناسی و دین؛ سال 4، شماره 1، ص 105، ص 105 ـ 120، 1390.

8. موسوی، ستاره، و دیگران؛ «بررسی نقش برنامه درسی معنوی در تبیین اصل‌ها و اهداف تربیت اسلامی»؛ اولین همایش روش‌های کاربردی در اسلام، دانشگاه زاهدان، 1392.

9. Bonderud, Kevin and Fleis, Michael, A National study of College Student’s search for meaning and purpose, Available From: www.spirituality,ucla,adu/news/2003-07-21.html2003.

10. Mc Gee, Melissa and others, A study of university classroom strategies aimed at increasing spiritual health, college student Journal, Dec, available From: www.Find articles.com/CF-o/moFcR/4-37/112720424/P12003.