بهره‌گیری حوزه‌های علمیه از کارکردهای فضای مجازی در تربیت دینی

کاظم مطلبی[1]

چکیده

دین توحیدی اسلام، مکتبی جهانی است که شامل تمام ابعاد زندگی بشر می‌شود و تربیت انسان را تا رسیدن به کمال قرب الهی در دستور کار خود قرار داده است. از طرفی تبلیغ به‌عنوان مهم‌ترین وظیفه یک حوزوی دارای ابعاد گوناگونی است و ظرفیت فضای مجازی فرصتی ارزنده است تا نهاد روحانیت با بهره‌گیری از دانش دینی و تبلیغی خود وارد این میدان شود و اهداف تربیتی و انسان‌ساز آموزه‌های اسلامی را در این فضا دنبال نماید؛ چراکه تربیت دینی به معنای عام خود این قابلیت را دارد تا در فضای مجازی مطرح‌شده و اهداف تربیتی محققان و مبلغان حوزوی را تأمین نماید.

در این مقاله سعی شده است با نگاهی دینی و جامعه‌شناختی و با بررسی کارکردها و قابلیت‌های فضای مجازی، چگونگی بهره‌گیری حوزه علمیه از فضای مجازی، در ابعاد مختلف تربیت اسلامی تبیین شود تا مقدمه‌ای برای عینیت بخشیدن و جهانی‌شدن دین مبین اسلام در میان جوامع بشری باشد.

کلیدواژه: حوزه علمیه، تربیت دینی، فضای مجازی، آینده‌پژوهی، رسانه جمعی.

مقدمه

ازآنجاکه دین توحیدی اسلام توجه ویژه‌ای به موضوع تربیت، رشد و تکامل انسان داشته و سعادت دنیوی و اخروی او را منوط به تربیت اسلامی دانسته، شایسته است حوزه علمیه به‌عنوان اصلی‌ترین متولیان این امر، شناسایی و تبیین محورها و ابزارهای حوزه تربیت دینی را در دستور کار خود قرار داده و آینده‌ای روشن برای توسعه علوم و معارف الهی ترسیم نماید؛ و به این وسیله ادامه‌دهنده راه مقدس رسالت و امامت در عرصه جامعه بشری باشد.

الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى‌ بِاللَّهِ حَسيبا[2]؛ كسانى كه رسالت‌های خدا را ابلاغ مى‌كنند و از او مى‌ترسند و از احدى به‌جز خدا نمى‌ترسند و خدا براى حسابرسى كافى است‌.

این پژوهش درصدد پاسخگویی به چند سؤال است: بهره‌گیری حوزه علمیه از کارکردهای فضای مجازی در تربیت دینی چگونه است؟ چگونه می‌توان تربیت دینی را در فضای مجازی تحقق بخشید؟

بی‌شک کارکرد حوزه علمیه در فضای مجازی عملکردی مؤثر خواهد داشت و درنهایت به حفظ حیات دینی جامعه و جایگاه حوزه علمیه منجر خواهد شد. کارکردهای فرهنگی و اجتماعی حوزه علمیه در فضای مجازی که با محوریت تربیت دینی صورت می‌گیرد در شکل‌ها و قالب‌های متفاوتی قابل تبیین است. تحقق این منظور منوط به شناخت کارکردهای فضای مجازی و برنامه‌ریزی و انسجام همه‌جانبه بین اجزاء خرد و کلان مجموعه حوزه علمیه بوده و تداوم آن مستلزم آینده‌پژوهی متخصصین حوزوی است.

مفهوم شناسی

جهت ورود به بحث اصلی تحقيق، ابتدا بايد سه واژه حوزه علمیه، تربیت دینی و فضای مجازی مفهوم شناسی شود تا زمينه‌اي برای پاسخ به پرسش اصلی فراهم آید.

1. حوزه علمیه

حوزه علميه در معناى كلى، به ‌تمامی مدارس، مراكز و مؤسساتى گفته مى‌شود كه دروس و علوم دينى را آموزش مى‌دهند (ستاری، بی‌تا). با نگاهی به تاریخچه حوزه علمیه و فعالیت‌های خدامحورانه آن در اجتماعات بشری، پرواضح است که آن را در ردیف نهادهای پرتلاش دینی و اجتماعی بدانیم. حوزه علمیه و روحانیت تداوم‌بخش رسالت انبیا و رهبری امامان معصوم (علیهم‌السلام) است. روحانیت تنها برای تبلیغ دین کار نمی‌کند که در بهترین شکلش تبدیل به رسانه‌ اسلام شود، بلکه برای عینیت بخشیدن اسلام کار می‌کند به این معنا که انسان‌ها با اختیار به سمت خدا حرکت کنند؛ این عینیت اسلام است. بزرگ‌ترين وظيفه‌اي كه اكنون بر دوش روحانيت است، اين است كه درصدد هدايت مردم و جلوگيري از انحرافات عقيدتي و فكري و اخلاقي آنها باشند و اين كار را براي خود يك جهاد بدانند (مصباح،1376،26).

2. تربیت دینی

شناخت مفهوم تربيت دينی منوط به شناخت معناى دو کلمه تربیت و دین است؛ از اين‌رو لازم است به معانى اين دو واژه اشاره شود: واژه تربیت در لغت، به معناى پرورانيدن يا پرورش دادن ـ يعنى: به فعليت رساندن نيروهاى بالقوه ـ آمده، اما در اصطلاح، تعاريف متعددى از آن ارائه ‌شده است؛ اين تعاريف در عين تعدد، همگى در اين جهت توافق دارند كه تربيت فرايندى است كه نتیجه‌اش تغيير رفتار فرد (اعم از ظاهرى و باطنى) و كسب هنجارهاى مورد قبول است.

با توجه به اين مطلب، اولاً، حصول چنين چيزى نمی‌تواند دفعى باشد؛ ثانياً، متربى نيز بايد استعدادهاى لازم را براى تربیت‌پذیری دارا باشد؛ اما علاوه‌بر اين، پرورش واقعى در صورتى محقق می‌شود كه جريان تربيت بر اساس فطرت و سرشت متربى انجام گيرد (احسانی، 1378، 25-34)؛ نهادها و متولیان نشر فرهنگ اسلامی نیز با عنایت به آموزه‌های وحیانی، توجه ویژه‌ای به موضوع فطرت در تربیت دینی دشته‌اند. واژه دین نیز در لغت، به معناى كيش، آيين، طريقت و شريعت و در اصطلاح، عبارت است از: مجموعه اصول و قواعد بنيادى و احكام و دستوراتى كه از سوى خدا به انسان داده‌ شده است؛ به‌عبارت‌دیگر، دين شامل گزاره‌های توصيفى و تجويزى است و سه عنصر اساسى: شناخت، ایمان و عمل را دارد؛ به‌طورکلی با در نظر گرفتن نســبت دين و تربيت، دو گونه تربيت ديني قابل‌تصور اســت:

نخســت، تربيتي که چهارچوب بنيادي و اصول آن بر اســاس دين و آموزه‌های ديني اســتوار است (احسانی 1378، 25-34)؛[3] درواقع اين شکل از تربيــت دينــي در مقابل تربيت سکولار (شــکل رايج تربيت در دنيای معاصر) قرار می‌گیرد و همة ابعاد تربيت را بر اســاس نظام معيار ديني (مبتني بر مباني و ارزش‌های دين يا ســازگار با آنها) شــامل می‌شود.

دوم، جنبة خاصي از تربيت که براي تقويت دین‌داری و دین‌ورزی متربيان و ناظر به اموری نظير تربيت اعتقادی و عبادی و اخلاقی ايشــان صورت می‌پذیرد.[4] در اين شــکل از تربیت که در ادبيات رايج تربيتي با عبارت تربيت دينی[5] از آن ســخن می‌رود، معمولاً اعتقادات، ارزش‌ها و مناسک مربوط به ديني معين، به‌صورت مجزا (در قالب برنامة درسی مستقل) موردتوجه قرار می‌گیرد و متربيان براي رســيدن به ايمان و باور و عمل به دين و مذهبی خاص تربيت می‌شوند.[6]

تربيت دينى در مقام اجرا، به دو شكل رسمى و غیررسمی در قالب نهادهاى آموزشى رسمى، خانه و جامعه انجام می‌گیرد و هرکدام نقش اساسى در تدين فرد دارد (احسانی، 1378، 25-34).

 قابل توجه است که معنای تربیت از حیث جسمانی و روحانی نیز قابل‌تفکیک است؛ تربیت جسمانی از ریشه (رب و)(راغب، اصفانی،2،29) گرفته ‌شده و به معنای بزرگ کردن و افزودن است و تربیت روحانی یا غیر جسمی از ریشه (رب ب) گرفته ‌شده و به معنای پرورش استعدادها است.

ازآنچه درباره دين و تربيت گفته شد، روشن شد كه مفهوم تربیت در ارتباط با سه محور شناخت، ايمان و عمل قابل تحقق است. اين سه عنصر در تربيت دينى هر كس، نقش اساسى دارد و مربى بر همين اساس بايد عمل تربيت دينى را اجرا كند؛ بنابراين، می‌توان گفت تربیت دینی فرايندى است كه از طريق اعطاى بينش، التزام قلبى و عملى به فرد هماهنگ با فطرت و به دور از جبر و فشار، به‌منظور نيل به سعادت دنيوى و اخروى انجام می‌گیرداحسانی،1378، 25-34؛ این تعریف هدف و غایت تربیت دینی را نیز مشخص می‌نماید و همچنین اشاره‌ای به لوازم یک تربیت مطلوب است.

مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُون‌[7]؛ هر كس، مرد يا زن، عمل صالح انجام دهد و مؤمن باشد قطعاً به حيات طيبه (زندگاني پاک و پسنديده) زنده‌اش می‌داریم و همانـا آن‌ها را، در برابـر بهترين اعمالی که انجام داده‌اند، پاداش خواهيم داد (نحل،97).

3.      فضای مجازی

منظور از فضای مجازی و سایبر در این نوشتار، اینترنت و ابزارهای مرتبط با آن است که به‌عنوان محیطی مجازی باقابلیت‌ها و امکانات مختص به خود و دارای مخاطبین گسترده، زمینه‌ای جهت ارائه محتوای دینی است. فضای مجازی محیطی است غیرمادی و در مقابل فضای حقیقی قرار می‌گیرد و همانند دیگر واژه‌ها تاریخچه‌ای دارد، این واژه در دهه ۱۹۸۰ وارد ادبیات علمی تخیلی شد و شاغلان در زمینه کامپیوتر و علاقه‌مندان به‌سرعت آن را به کاربردند و در دهه ۱۹۹۰ رایج شد. لفظ مادر فضای مجازی سایبرنتیک[8] است که از یونانی باستان به معنای فرماندار یا راننده مشتق شده، واژه‌ای که نور برت وینر[9] برای کار پیشگامانه‌اش در مخابرات الکترونیک و علم کنترل به کاربرد.

دستگاه‌های مجهز یا متصل به رایانه از مصادیق فضای مجازی‌اند که کاربران آن می‌توانند از طریق پست الکترونیکی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و انواع اطلاعات را در قالب‌های گوناگون متن، تصویر، صدا و حتی پخش تصویری ارسال یا دریافت کنند (حاجی ملامیرزایی،1388). از میان جدیدترین قالب‌های موجود در دنیاي ارتباطات مجازی، شبکه‌های اجتماعی را می‌توان از بسترهاي مؤثر در تولید علم، اشتراك عقاید و رشد فردي و اجتماعی دانست. هدف شبکه اجتماعی این است که با فراهم آوردن امکان ارتباط بین سرمایه‌های فردي و تشکیل سرمایه اجتماعی، به رشد و ارتقاي سطح علم کمک کند (پریرخ،1388).

چارچوب نظری

جهت پاسخگویی به پرسش این تحقیق به‌این‌ترتیب پیش خواهیم رفت که در ابتدا کارکردها و قابلیت‌های حوزه علمیه و فضای مجازی را بررسی نموده و با توجه به ملزومات تربیت دینی، فرایند بهره‌گیری حوزه علمیه از فضای مجازی در نشر و توسعه معارف دینی را تبیین خواهیم نمود.

الف) کارکردهای حوزه علمیه

حوزه علمیه، مجموعه‌ای متشکل از عالمان دین با کارکردهای تبلیغی، تربیتی، پژوهشی و اجتماعی که هدف غایی آن حفظ حیات دینی و عینیت یافتن اهداف اسلام در جوامع بشری است. دین ارزش‌های الهی و متعالی را فراتر از زمان و مکان‌اند تعلیم و اشاعه می‌دهد و فضای مجازی از این حیث با آن قرابت پیدا می‌کند؛ خداوند متعال در قرآن کریم همه انسان‌ها را با ندای یا ایها الناس خطاب قرار می‌دهد و این نشانه فراگیری و جهان‌شمولی دین اسلام است (حاجی ملامیرزایی،1388).

در کلام مقام معظم رهبری کارکرد حوزه علمیه در سه بخش خلاصه می‌شود؛ ارائه اسلام اصیل، مجاهدت برای مردم و تربیت نفوس مردم (خامنه‌ای،1375،1،34)؛ بنابراین ساختار و کارکردهای حوزه علمیه در دو بخش تعریف می‌شود؛ نخست تولید علم و علم پروری است؛ این بخش می‌تواند به تولید و بازتولید محتوا، بر اساس نیاز فضای مجازی بپردازد؛ دوم، عالم پروری؛ یعنی تربیت نیروی انسانی محقق و مبلغ که بتواند در تمام عرصه‌های اجتماعی ازجمله فضای مجازی فعالیت نماید.

به‌طورکلی مقوله تربیت، دین و فرهنگ از مفاهیمی است که در تمام ابعاد مادی و معنوی انسان نقش بسزایی داشته و دارد. قلمرو فعالیت حوزه علمیه نیز چه در فضای مادی و چه فضای معنوی سریان داشته و مرزی نمی‌شناسد؛ از این‌رو در فضای مجازی و سایبر[10] نیز می‌تواند برای این نهاد دینی، فرهنگی، کارکردهای متنوعی را ترسیم نمود. بیان موضوعات و مسائل اعتقادی، فقهی و اخلاقی به شکلی کاربردی و در قالب‌های مختلف از قابلیت‌ها و توانمندی‌های بخش‌های تبلیغی حوزه علمیه قلمداد می‌شود و توسعه و گسترش روزافزون آن در عصر حاضر ضروری است.

1. تربیت نیروی انسانی متخصص

یکی از کارکردهای اساسی حوزه علمیه تربیت نیروی متخصص دینی جهت ارائه خدمات علمی و تبلیغی در جامعه است؛ البته برخی حوزه علمیه را تنها، متکفل تربیت نیروی انسانی نهاد روحانیت می‌دانند. از این نگاه حوزه، نهاد آموزشی است با رویکردی تربیتی و پژوهشی که هدفش تربیت نیرویی است که بتواند اهداف و وظایف نهاد روحانیت شیعه را در شاخه‌ها و سطوح مختلف تحقق بخشد؛[11] اما در نگاهی کلی، حوزه علمیه، هم متکفل عالم پروری و هم علم پروری است.

2. تولید محتوای دینی

تولید علم و تبیین آن در سطوح مختلف از جمله وظایف مهم نهاد فرهنگی و دینی به شمار می‌آید. میراث علمی غنی و پربار امتیازی قابل‌توجه برای نهادهای حوزوی بوده و ابزاری قوی جهت نیل به اهداف تربیتی و انسان‌ساز خواهد بود؛ اما بهره‌برداری مؤثر و کارآمد از این منبع علمی نیازمند تولید و بازنویسی محتوایی به روز و متناسب با سطوح مختلف جامعه است. چراکه عصر حاضر، نوع جدیدي از ارتباطات مجازي از طریق ماهواره، اینترنت و... را در جهان به‌موازات جهان واقعی به وجود آورده و به دنبال آن رسانه‌های الکترونیکی مخاطبان وسیع و متکثري را پوشش داده‌اند و مجموعه‌هایی از حیث محتواي نمادین را به این مخاطبان عرضه می‌کنند؛ بنابراین در چنین شرایطی ارائه محتوایی دینی از سوی خوزه علمیه مستلزم تولید محتوایی ویژه و متناسب‌تر خواهد بود تا بتوان فرهنگ ناب اسلامی را جهانی نمود.

3. تبلیغ

يکي ديگر از رسالت‌های بسيار دشوار و شهادت آفرين روحانيت اصيل شيعه، علاوه‌بر حفظ منابع و فهم درست‌دین، ابلاغ پيام الهي و اسلام ناب شيعي به مردم است. ارزش جهاد تبليغي روحانيت هنگامي بیش‌ازپیش آشکار می‌شود که توجه کنيم در بخش کثيري از تاريخ سرخ تشيع اساساً اظهار تشيع مترادف با شهادت بود تا چه رسد به اينکه کسي در مقام تبليغ برآيد (رحمان‌زاده،1389).

روحانیت و مبلغان به‌عنوان مرزبانان فکری، فرهنگی همواره باید دغدغه‌ پاسداری از دین را داشته و راه‌های نفوذ دشمنان به اندیشه و باورهای دینی جامعه‌ی خود را مسدود کرده و حتی از این مقام بالاتر رفته و به‌سوی اندیشه‌های ملحدانه و شرک‌آلود دشمنان اسلام نقب زده و بذر باورهای دینی را در سرزمین وجود آنان بیفشانند (طیبی،1388، 35). در طول تاریخ ائمه معصومین (علیهم‌السلام): مفسر و مبین کلام خدا بوده و همواره درصدد تربیت مبلغان و مروجان دینی برای تفهیم بهتر و ماندنی‌تر تعالیم دینی بوده‌اند.

بیان و خطابه، مکتوبات دینی، ابزارهای هنری و ... از شیوه‌های تبلیغی مبلغان حوزوی در عرصه تربیت دینی هستند که همگی این شیوه‌ها قابلیت ارائه در فضای مجازی را داشته و جهت اقناع و ترغیب مخاطبان مؤثر خواهد بود.

4. آینده‌پژوهی حوزه علمیه در عرصه تربیت دینی

سرعت پیشرفت جوامع بشری در ارتباطات درونی و بیرونی خود و همچنین از بین رفتن مرزهای فرهنگی هر نهاد فرهنگی را به این فکر می‌اندازد که چگونه خود را با این روند وفق دهد و جایگاه مؤثر خود را حفظ نماید؛ پیش‌تر بیان شد که نحوه کارکرد حوزه علمیه جهت حفظ حیات دینی جامعه بسیار حائز اهمیت است، در اینجا نیز تأکید می‌شود که تداوم اثرگذاری حوزه علمیه نیز به آینده‌پژوهی وابسته است؛ بنابراین پیش‌بینی و آینده‌نگری از مؤلفه‌های پراهمیت دین مبین اسلام بوده و ضرورت آینده‌پژوهی در همه عرصه‌های فرهنگی و تربیتی امری بدیهی است؛ اما این پژوهش به عهده کیست و چه اهدافی را باید دنبال نماید؟ مجموعه حوزه علمیه قادر است این ضرورت و نیاز را تأمین نماید، چراکه تولید علم و پرورش آن از وظایف و کارکردهای بالفعل این نهاد بوده و در طول تاریخ خود نیز این امر را به اثبات رسانده است. وجود نگاه آینده‌پژوهانه نسبت به امور محوله حوزه علمیه، یعنی یک بلندنظری عالمانه که موفقیت آن نهاد را در کارکردهای فضای حقیقی و مجازی به دنبال خواهد شد و مایه بالندگی هرچه بیشتر شیعه و جهان اسلام خواهد شد.

ب) کارکردهای تربیتی فضای مجازی

آنچه مربوط به حوزه علمیه و کارکردهای آن در فضای مجازی می‌شود، شناسایی فرصت‌های موجود در فضای مجازی است. در اختیار قرار دادن ظرفیت‌های فرا مادی و فرا فیزیکی، فراهم نمودن امکان مشارکت بیشتر فراگیران در امر تربیت، دسترس‌پذیر کردن آموزه‌های تربیت اسلامی، اطلاع‌رسانی و ارتباط‌گیری دینی، آموزش و تبلیغ دینی تجربه سازی دینی، تقویت انگیزش‌های درونی انسانی مرتبط با تربیت اسلامی، تقویت ماندگاری آموزه‌های دینی از دیگر موارد است. هر یک از این فرصت‌ها ظرفیت‌های ویژه‌ای را برای حوزه علمیه ایجاد می‌کند و می‌تواند چشم‌اندازی روشن از تربیت دینی در فضای مجازی ترسیم نماید.

1. اطلاع‌رسانی

از قابلیت‌های نامحدود فضای مجازی وجود شبکه‌های اطلاعاتی و اطلاع‌رسانی است و طلاب جوان به‌وسیله شبکه‌های مختلف با دنیا ارتباط خواهند داشت؛ از این‌رو احداث یک پایگاه ویژه از سوی حوزه علمیه از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. این کار اگر به آینده موکول بشود، ضربات جبران‌ناپذیری به حوزه علمیه وارد خواهد آورد. اگر حوزه علمیه که صلاحیت لازم را برای معرفی اسلام دارد وارد کار نشود و فرهنگ اسلامی را معرفی نکند، دیگران که احیاناً فاقد شرایط انجام این کار هستند به سلیقه خود اسلام را معرفی می‌کنند. اگر حوزه علمیه، علما و دانشمندان برای معرفی و شناساندن اسلام پا به این عرصه نگذارند، نهادها یا افراد دیگر این کار را خواهند کرد (رضایی،1393).

2. پاسخ‌دهی

درون شبکه فضای مجازی قالب‌های مختلفی وجود دارد که هر یک، بخشی از اهداف تربیت دینی را تأمین می‌نماید، برای نمونه می‌توان به وب‌سایت‌هایی اشاره نمود که با رویکردهای؛ اطلاع‌رسانی، پرسش و پاسخ (پاسخگویی آنلاین و آفلاین) این امکان را به ما می‌دهند تا محتوای دینی را به اطلاع مخاطبین برسانیم و یا پاسخگوی مسائل دینی آنان باشد؛ بنابراین ایجاد اتاق‌های مجازی گفت وگو نیز ازجمله فرصت‌هایی است تا مخاطبین مسائل و مشکلات خود را طرح نموده و پاسخ صحیح را دریافت نمایند. شبکه‌های اجتماعی نمونه پیشرفته همان چت روم‌ها هستند.

3. توسعه و فراگیری

ارمغان فناوری مجازی، شکل جدیدی از روابط اجتماعی را رقم‌زده است که انبوهی از مخاطب را با سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت در کنار هم جمع نموده است و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق باهم ارتباط برقرار می‌کنند. امروزه روش‌های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش‌یافته است. پست الکترونیک، پیام‌های کوتاه، چت روم‌ها، وب پایگاه‌ها و بازی‌ها، روش‌هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده‌اند. روزانه نزدیک به چهارصد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. شاید عیب اصلی ارتباط‌های اینترنتی آن است که ارتباط در فضای مجازی، اساساً بر متن استوار است؛ بنابراین از نشانه‌های بصری و شنیداری در تعامل‌های رودررو بی‌بهره است.

4. مخاطب شناسی فضای مجازی

همان‌طور که در ابتدا اشاره شد حوزه علمیه به‌عنوان مهم‌ترین نهاد دینی در جامعه، وظیفه آموزش و تربیت نیروی کارآمد در جهت اشاعه فرهنگ دینی و تربیت دینی را به عهده دارد. این مجموعه با بهره‌گیری از دانش تبلیغ و ارتباطات به شناسایی و طبقه‌بندی مخاطبین خود می‌پردازد تا در ارائه محتوای فرهنگ دینی تناسب مخاطبین را رعایت نموده و نتیجه مطلوب را دریافت نماید. دست یافتن به چنین جایگاهی با بهره‌گیری از مجموعه علوم انسان‌شناسی و روان‌شناسی محقق خواهد شد. تنوع مخاطبین فضای مجازی به‌اندازه‌ای زیاد است که کار بازآفرینی محتوای دینی و تربیتی را دشوار می‌کند و نکته قابل‌توجه در این امر پرداختن به الویت های مهم است؛  از آنجایی که مخاطب نوجوان و جوان در عرصه فضای مجازی بیشترین جمعیت را دارد، الویت اول نیز به این قشر اختصاص می‌یابد؛ بنابراین ظرفیت‌ها و کارکردهای فضای مجازی را به‌عنوان رسانه‌ای فراگیر این‌گونه می‌توان برشمرد:

• ابزاری جهت بسط نفوذ دین در جامعه؛
• بستری برای توسعه گفتمان دینی؛
• ابزاری کارآمد جهت بازتولید پیام‌های دینی در قالب‌های جدید؛
• عاملی برای ایجاد تحول روحی و تقویت روح دینی جامعه؛
• زمینه‌ساز ایجاد احساسات و تجربیات دینی؛
• ابزاری جهت بازیابی و خلق نمادهای مقدس دینی؛
• بهترین وسیله برای الگو آفرینی دینی.

ج) ملزومات تربیت دینی

1. ضرورت پرداختن به تربیت دینی

تربیت در زندگی انسان نقش مهم و اساسی دارد و هر انسانی به‌گونه‌ای از آن برخوردار است و کم‌وبیش بر اساس دیدگاه خود از بعضی ویژگی‌های آن آگاه است؛ از این‌رو این مفهوم همیشه مورد توجه بیشتر دانشمندان، فیلسوفان، روشنفکران، مصلحان اجتماعی و حتی شاعران و نویسندگان بوده است (میرزا محمدی،1389). اساس عالم بر تربيت انسان است. انسان عصاره همه موجودات و فشرده تمام عالم است؛ انبيا آمده‌اند براى اينكه اين عصاره بالقوه را بالفعل كنند و انسان يك موجود الهى بشود. اين موجود الهى تمام صفات حق‌تعالی در اوست و جلوه‌گاه نور مقدس حق‌تعالی است (موسوی خمینی، بی‌تا،14،1353).

پرداختن به تربیت دینی از ناحیه حوزه علمیه، در جامعه امروز، آن‌هم در فضای مجازی و سایبر، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، چراکه دعوت همه‌جانبه دين در جميع شئون مادى و معنوى دعوت به صلاح، هم در اعتقادات و هم در اخلاق و رفتار است؛ بنابراین اگر در دنيا، اميد خير يا سعادتى باشد، بايد از دين و تربيت‌ دينى‌ اميد داشت و در آن جستجو كرد؛ بنابر‌این نشر و توسعه فرهنگ بی‌بدیل و سعادت آور اسلام از مهم‌ترین وظایف مجموعه حوزه علمیه بشمار می‌رود (زارعیان،1379، 5-8).

2.      هدف از تربیت دینی

آیا تربیت دینی، چه به معنای عام و چه به معنای خاص خود، هدفی غیر از تعالی انسان می‌تواند داشته باشد؟ آنچه غایت تربیت دینی را تأمین می‌کند جز این نیست که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آ­نها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند. این کار زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندند و تصور نشود که دین چیزی منسوخ و مطالعه آن فاقد ارزش است؛ بنابراین تنها راه سعادتمند شدن انسان، بهره­مندی او از تعلیم و تربیت دینی است؛ و فرقی نمی‌کند که این تربیت سعادت‌بخش در چه فضایی بیان شود، مهم آن است که سعادت و خیر را برای بشریت به ارمغان می‌آورد حتی اگر در فضای مجازی باشد (رحیمی،1380).

از طرف دیگر، تربیت دینی فرآیندی است که آدمی را برای نحوه خاصی از حیات مهیا می­سازد. این نحوه زندگی، بر مبنای اصول، قواعد و راهبردهای از پیش تعیین‌شده‌ای شکل می­گیرد که از طریق دین و عقاید و شریعت به آدمی عرضه‌ شده است. مروری بر مفاد متون دینی و فرهنگی، ما را با این واقعیت غیرقابل‌انکار روبه‌رو می­سازد که دین (اسلام)، یک پدیده جهانی و در تجربه تاریخی خود همواره برای جهانی‌شدن کوشیده است و امروزه نیز دین­داران و پیروان آئین حنیف اسلام باید برای جهانی‌شدن آن بکوشند. آیات قرآنی به‌صراحت یا به‌صورت غیرمستقیم از جهانی بودن رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و محدود نبودن آن به عصر مشخصی سخن گفته و نگاه جهانی دین را حکایت کرده است (پورطهماسبی،1391، 80-147). وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمين.‌[12]

اعتقاد ما بر این است که دین اسلام دینی جهان‌شمول بوده و در تمام اعصار پس از خود راهگشای بشریت به‌سوی کمال و سعادت است با توجه به دلايل متعددى كه در كلام اسلامى بر خاتميت دين مقدس اسلام اقامه‌شده و قرآن مجيد نيز حضرت محمّد (صلی‌الله عليه و آله) را خاتم‌الانبيا مى‌داند[13]، ترديدى باقى نمى‌ماند كه مجموعه پیام‌های اين دين كه در كتاب آسمانى آمده يا توسط پيامبر و جانشينان معصوم او ابلاغ مى‌شود، جاويد و جهانى است (الهامی‌نیا، بی‌تا،229)؛ چنان‌كه خداوند فرمود:«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْاسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِى‌الْاخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ».[14]

3. رابطه تربیت و تبلیغ

تبلیغ یکی از کارکردهای قابل ‌توجه حوزه علمیه به شمار می‌آید و اهدافی را نیز دنبال می‌کند، اما سؤال این است که چه رابطه‌ای بین تبلیغ و تربیت وجود دارد؟ وجه اشتراک و افتراق این دو چیست؟ آیا تبلیغ همان تربیت است؟

روشن است که تربیت و تبلیغ، دو فرایند اجتماعی مبتنی بر ارتباط  و تعامل بوده، هدفمند و نظام‌دار هستند.

اما وجوه افتراقی نیز برای تبلیغ و تربیت می‌توان برشمرد. ازجمله اینکه:

• در تربیت عمدتاً اندیشه و اندیشیدن، تحریک و هدایت می‌شوند؛ درصورتی‌که در تبلیغ عمدتاً گرایش‌ها و ارزش‌گذاری‌ها تحریک و راهنمایی می‌شوند؛ و بعد عاطفی، بیش‌تر مطرح است. فلذا تبلیغ عمدتاً احساسات را تحریک می‌کند؛ تربیت عمدتاً شعور و اندیشیدن را.
• تبلیغ، فرایندی است عمدتاً کلامی؛ درحالی‌که تربیت، فرایندی است کلامی و عملی باهم و هم‌زمان.
• فرایند تربیت، سراسر زندگی فرد را در برمی‌گیرد؛ درصورتی‌که فرایند تبلیغ معمولاً محدودیت زمانی و حتی مکانی دارد.
• تبلیغ غالباً در هر شرایط، امکان‌پذیر است؛ درصورتی‌که تربیت بدون فراهم بودن شرایط یا موقعیت مساعد یادگیری تقریباً غیرممکن است (شعاری‌ نژاد).

هرچند برخی تفاوت‌های بسیاری برای تبلیغ و تربیت بیان می‌کنند، اما به نظر می‌رسد تبلیغ و تربیت در اسلام، رابطه‌ی بسیار نزدیکی با یکدیگر داشته باشند. گاهی تبلیغ ابزاری می‌شود جهت تحقق اهداف تربیتی و گاهی نیز تربیت مسیری می‌شود تا پیامی وحیانی و الهی به ظهور رسیده و تحقق خارجی یابد.

4. تربیت دینی در فضای مجازی

سازوکار بیان مطالب دینی در فضای مجازی مقتضیات خاصی را می‌طلبد. ارتباط با مخاطب در فضای مجازی به‌گونه‌ای است که نمی‌توان مفاهیم و محتوای معارفی، دینی و تربیتی را ارائه نمود و انتظار تأثیر عمیق در مخاطب داشت. آنچه در فضای مجازی عمومیت دارد، ارتباط‌های یک‌طرفه و کنترل نشده است؛ بنابراین در باب تربیت دینی و پرداختن به آن در فضای مجازی، ابتدا باید معین کنیم که کدام معنا مقصود است. گاه از تربیت دینی، تربیت به معنی الاعم اراده می­شود؛ این معنی شامل همه ابعاد تربیتی در یک بستر دینی شده و می­توان آن را با تربیت اسلامی مترادف دانست. منظور این است که کودک، نوجوان یا جوان مسلمان به‌گونه‌ای آموزش ببیند و تربیت شود که شخصیت او با اهداف دینی مطرح‌شده در قرآن شریف و روایات، همگونی داشته باشد و نهایتاً آن­گونه باشد که بتوان او را مسلمان به معنای واقعی کلمه دانست؛ محقق شدن این معنا از تربیت دینی در فضای مجازی امکان‌پذیر است.

اما تحقق تربیت دینی، به معنی الاخص آن در فضای مجازی چندان امکان‌پذیر نیست؛ چراکه تربیت دینی به معنای خاص آن نیازمند ارتباطی چهره به چهره و مستمر داشته و شناختی عمیق بین مربی و متربی را طلب می‌نماید (زارعیان،1379، 8-15). منظور و مقصود از تربیت دینی در این نوشتار، تربیت دینی به معنی عام آن است؛ چراکه پرداختن به تربیت دینی چهره به چهره نیاز به لوازماتی دارد که ظهور آنها در فضای بیرونی و واقعی است.

برای تحقق تربیت دینی در وجود انسان، اولین و مهم‌ترین مسئله، شناخت است؛ اگر تصورات انسان مطابق واقعیت شکل بگیرد، بخش اعظم مسیر را طی نموده است. بینش و آگاهی هر انسان بستری است که تمام اعمال و رفتار او را متأثر ساخته، منشأ ظهور گرایش‌های خوب و بد در فرد می‌شود و به تعبیر شهید مطهری؛ تفاوت عمده و اساسي انسان با ديگر جانداران كه ملاك انسانيت اوست و منشأ چيزي بنام تمدن و فرهنگ انساني گرديده است در دو ناحيه بینش‌ها و گرایش‌ها است (مطهری، بی‌تا 7). اصلاح و ترمیم بینش‌ها و ایجاد گرایش‌های متعالی، هنری است که حوزه علمیه و روحانیت با تکیه‌بر آموزه‌های وحیانی درصدد گسترش و توسعه آن است تا روح تشنه جامعه بشری را سیراب نماید چراکه، بُعد روحي انسان احتياج شديد به تعليم و تربيت و اراده به فعليت رساندن دارد. اجتماعات مجازی که در فضای اینترنت به وجود می‌آید، بستر مناسبی است تا سازمان روحانیت به آن ورود نموده و به‌وسیله هنر تبلیغی خود به ارائه و اصلاح بینش‌ها بپردازد. این محیط چه در بعد فردی و چه اجتماعی استعداد شکل‌گیری و بروز گرایش‌های مقدس توحیدی را در خود داشته و اثرات بسیار محسوسی را در فضای خارجی و واقعی بر جای می‌گذارد.

د) بایسته‌های بهره‌گیری از فضای مجازی

رویکرد روحانیت در قبال فضای مجازی می‌تواند ایجابی و یا سلبی باشد. یک نگاه این است که بگوییم که اگر فضای سایبر و اینترنت پر از شبهات و انحرافات اعتقادی و اخلاقی است؛ پس می‌توان انفعالی و سلبی عمل کرد و به رفع شبهات و انحرافات پرداخت. نگاه دیگر ایجابی است، یعنی با عنایت به وجود شبهات و انحرافت به‌گونه‌ای عمل کنیم که مخاطب جذب محتوای ما شود و برنامه‌های ما را دنبال نماید. به نظر ما نگاه ایجابی به نتیجه مطلوب نزدیک‌تر است؛ از سوی دیگر فضای مجازی به لحاظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، محتوای ویژه‌ای را طلب می‌کند؛ از این‌رو نگاه حوزه علمیه به فضای مجازی و فعالیت در آن نیز باید خاص و متفاوت باشد. ورود حوزه علمیه به این عرصه هم به شکل مستقیم و هم غیرمستقیم قابل‌تصور است. در شکل مستقیم، مجموعه حوزه علمیه با یک برنامه معین و با نیروهای تعلیم‌دیده خود وارد فضای مجازی شده و اهداف فرهنگی، تربیتی و دینی را دنبال می‌کند. در شکل غیرمستقیم، مجموعه حوزه علمیه به‌عنوان یک حامی محتوایی دیگر نهادهای دینی، فرهنگی را پشتیبانی نموده و از این طریق اهداف دینی خود را تأمین می‌نماید؛ بنابراین اگر رویکرد حوزه علمیه ایجابی باشد در هر دو شکل مستقیم و غیرمستقیم موفق خواهد بود و به اهداف تربیتی و الهی خود خواهد رسید.

فرایند بهره‌گیری حوزه علمیه از فضای مجازی را می‌توان در مراحل زیر خلاصه نمود:

1. تنظیم نقشه راه حوزه علمیه

بهترین روش در ورود نهادهای دینی، به‌ویژه حوزه علمیه به فضای مجازی، ترسیم نقشه‌ای دقیق و کارآمد در این مقوله است؛ ضرورت وجود نقشه راه و تدوین سند راهبردی حوزه علمیه در عرصه فضای سایبر کمک شایانی به موفقیت و دست یافتن به اهداف والای الهی در حوزه تربیت دینی می‌کند.

مقام معظم رهبری در این رابطه می‌فرمایند: چشم‌انداز روشنی برای آینده‌ حوزه علمیه باید ترسیم شود. همان‌طور که در مسائل کشور چشم‌انداز بیست‌ساله تدوین شد، بیایید یک چشم‌انداز بیست‌ساله، ده‌ساله برای حوزه تشکیل بدهید. این کارِ شورای عالی حوزه‌ی علمیه است.[15] بدون وجود برنامه و نقشه راه فعالیت فرهنگی و دینی، نه‌تنها ثمربخش نخواهد بود، بلکه در برخی موارد نتیجه عکس به بار خواهد آورد.

2. تربیت نیروی متخصص

با توجه به اینکه تربیت عالمان دینی جزء رسالت‌های مهم حوزه علمیه است، تربیت نیروی آشنا به فضای مجازی جهت تحقق دو امر کلیدی، تولید محتوای متناسب با آن فضا و آماده‌سازی بسترهای مورد نیاز امری ضروری است.

3. تولید محتوای دینی متناسب با فضای مجازی

تولید و تدوین محتوای متناسب با فضای مجازی با رویکرد تربیت دینی مخاطبین و در قالب‌های مختلف از جمله اقدامات مهمی است که در ورود موفقیت‌آمیز حوزه علمیه مؤثر خواهد بود.

4. سطح‌بندی معارف دینی متناسب با مخاطبین

بی‌شک معارف دینی و تربیتی اسلام ناب که حاصل زحمات طاقت‌فرسای دانشمندان اسلامی است، زمینه‌ساز رشد و کمال انسانی تا وصول به تقرب الی الله خواهد بود و رسیدن به این غایت مقدس تنها در صورتی میسر است که در سطوح مختلف و متناسب بافهم مخاطب ارائه شود.

5. ایجاد شبکه‌ای منسجم از مبلغین در فضای مجازی

تشکیل کارگروه تخصصی درزمینه تبلیغ فضای مجازی ازجمله اقدامات اولیه جهت ورود حوزه علمیه به عرصه فضای سایبری است. این کارگروه که از دانش‌آموختگان و فضلای حوزه است، همچون یک اتاق فکر عمل نموده و وظیفه ایجاد شبکه تبلیغی و ترسیم نقشه راه و برنامه‌ریزی محتوایی را بر عهده خواهد داشت.

6. آماده‌سازی زیرساخت‌های سخت‌افزاری

وجود گستردگی و تنوع قالب‌های ارائه محتوا و همچنین شیوه‌های ارتباط‌گیری با مخاطب در فضای مجازی ویژگی مهمی است تا نهادهای حوزوی را ملزم به طراحی و آماده‌سازی بسترهای موردنیاز جهت ورود به عرصه تبلیغی این حوزه نماید.

7. آسیب‌شناسی حضور حوزه علمیه در فضای مجازی

ازآنجایی‌که در شکل‌گیری هر فرایند فرهنگی، توجه به آسیب‌های احتمالی درروند تحقق اهداف موردنظر امری ضروری است، نهاد حوزه علمیه نیز در ورود خود به این عرصه باید بیشترین حساسیت را داشته باشد؛ چراکه کارکردهای منفیِ آشکار و پنهانِ حوزه علمیه درزمینه طرح مسائل تربیت دینی به لحاظ ظرافت‌های دقیق آن توجه بیش‌ازپیش را طلب می‌نماید.

جمع‌بندی

بر اساس آنچه گفته شد عملکرد حوزه علمیه در فضای مجازی مؤثر بوده و حیات دینی جامعه را تضمین خواهد نمود. کارکردهای فرهنگی و اجتماعی این مجموعه در فضای مجازی که با محوریت تربیت دینی صورت می‌گیرد، تنها در شرایطی اثر مطلوب را خواهد گذاشت که مؤلفه‌هایی همچون، انسجام نیروهای مؤثر، برنامه‌ریزی هدفمند و محتوای متناسب با فضای سایبر رعایت شود. بدیهی است که رسیدن به چنین نقطه‌ای مستلزم داشتن نقشه راه، شبکه‌ای از نیروی متخصص، محتوای متناسب و مخاطب شناسی است. از اهداف تربیت دینی عینیت یافتن اسلام و آموزه‌های آن در میان جوامع بشری است که درنهایت می‌تواند سبک زندگی اسلامی را محقق نماید. به‌طور خلاصه فرایند بهره‌گیری حوزه علمیه از فضای مجازی در تربیت دینی را در چهار بخش کلی می‌توان پیگیری نمود.

• ایجاد کارگروه مجزا، متشکل از دانش‌آموختگان حوزوی درزمینه‌ فضای مجازی که همچون اتاق فکری عمل کند؛
• تدوین و تنظیم سند چشم‌انداز و نقشه راه حوزه علمیه در حوزه تبلیغ فضای مجازی؛
• تربیت نیروی متخصص درزمینه‌ی تبلیغ در فضای مجازی؛
• تولید محتوای دینی متناسب با فضای مجازی اینترنت در سطوح مختلف سنی، صنفی و غیره.